सामान्य विज्ञान Question Answers Class 7 Chapter 17 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

प्रकाशाचे परिणाम

स्वाध्याय

1. रिकाम्या जागी योग्य शब्द लिहा.
अ. रात्री गाडीच्या दिव्यांचा प्रकाशझोत वस्तूंवर पडल्यास प्रच्छाया व उपच्छाया या छाया पाहता येतात.
आ. चंद्रग्रहणाच्या वेळी पृथ्वीची सावली चंद्रावर पडते.
इ. सूर्यग्रहणाच्या वेळी चंद्राची सावली पृथ्वीवर पडते.
ई. सूर्योदय, सूर्यास्ताच्या वेळी प्रकाशाच्या विकिरणामुळे आकाशात विविध रंगछटा पाहायला मिळतात.

2. कारणे लिहा.
अ. पृथ्वीच्या वातावरणापलीकडे अवकाश काळे दिसते.
पृथ्वीच्या वातावरणामध्ये प्रकाशाचे विकिरण होते आणि निळ्या रंगाचे किरण जास्त प्रमाणात पसरतात, म्हणून आकाश निळसर दिसते. पण वातावरणाच्या बाहेर हवेचे कण नसल्यामुळे प्रकाशाचे विकिरण होत नाही, म्हणून अवकाश काळा दिसतो.

आ. सावलीत बसून वाचता येते.
कारण छायेत थोडासा प्रकाश पोहोचतो. वातावरणात असलेले हवेचे रेणू आणि धूलिकण प्रकाश परावर्तित करतात, ज्यामुळे सावली संपूर्ण काळी नसते आणि आपण त्यात वाचू शकतो.

इ. उघड्या डोळ्यांनी सूर्यग्रहण पाहू नये.
सूर्यग्रहणाच्या वेळी सूर्याचा काही भाग झाकलेला असतो, पण उर्वरित भागातून निघणारे प्रकाशकिरण डोळ्यांना हानी पोहोचवू शकतात. यामध्ये अतिनील किरण असतात, जे डोळ्यांच्या पडद्यावर परिणाम करू शकतात.

3. प्रकाशाच्या विकिरणाची दैनंदिन जीवनातील काही उदाहरणे सांगा.

• सकाळी सूर्योदय व संध्याकाळी सूर्यास्ताच्या वेळी आकाश विविध रंगांचे दिसते.
• पाण्याच्या बुडबुड्यांमध्ये किंवा प्रिझममध्ये प्रकाश गेल्यावर विविध रंगांचे दर्शन होते.
• विजेच्या दिव्याच्या प्रकाशात धूळकण चमकताना दिसतात.
• टॉर्चचा प्रकाश धुक्यातून जाताना दिसतो.

4. हवेत खूप उंचावर उडणाऱ्या पक्ष्यांची/विमानांची छाया जमिनीवर का दिसत नाही?
उत्तर: कारण पक्षी किंवा विमान हे जमिनीपासून खूप उंच असते. जेव्हा प्रकाश त्यांच्या शरीरावर पडतो, तेव्हा त्यांची सावली तयार होते, पण ती खूप दूरवर पडते आणि हवेतील प्रकाशाच्या विकिरणामुळे ती स्पष्ट दिसत नाही.

5. बिंदुखरोतामुळे उपच्छाया का मिळत नाही?
उत्तर: बिंदुखोत (point source) म्हणजे अत्यंत लहान प्रकाशस्त्रोत. अशा प्रकाशस्त्रोताच्या किरणांमुळे वस्तूच्या मागे फक्त एकच गडद छाया (प्रच्छाया) तयार होते. पण विस्तारित प्रकाशस्त्रोताच्या किरणांमुळे प्रकाशाच्या अंशिक भागांवर सावली फिकट होते आणि ती उपच्छाया तयार करते.

6. खालील प्रश्‍नांची उत्तरे तुमच्या शब्दांत लिहा.
अ. प्रकाशाचे विकिरण म्हणजे काय?
उत्तर: जेव्हा प्रकाशाच्या किरणांचे हवेतील सूक्ष्म कणांवर आदळून वेगवेगळ्या दिशांना पसरतात, त्याला प्रकाशाचे विकिरण (scattering) म्हणतात. यामुळेच आकाश निळे दिसते आणि सूर्यास्ताच्या वेळी आकाश तांबडे दिसते.

आ. शून्यछाया स्थितीत छाया खरोखरच लुप्त होत असेल का?
उत्तर: होय, कारण त्या वेळी सूर्य बरोबर डोक्यावर असतो आणि शरीराखालील सावली पूर्णपणे आपल्या खालीच असते. त्यामुळे ती दिसत नाही, म्हणूनच त्या स्थितीला “शून्यछाया स्थिती” म्हणतात.

इ. बंद काचेच्या पेटीत धूप लावून लेझर प्रकाशकिरण टाकल्यास तो दिसेल का?
उत्तर: होय, कारण धूपामुळे निर्माण झालेले धूरकण लेझरच्या प्रकाशकिरणांना परावर्तित करतात आणि त्यामुळे आपल्याला प्रकाशझोत दिसतो.

7. चर्चा करा व लिहा.
अ. “सूर्य उगवलाच नाही तर” यावर विज्ञानावर आधारित परिच्छेद:
उत्तर: जर सूर्य उगवलाच नाही तर संपूर्ण पृथ्वी अंधारात बुडेल. सूर्यामुळेच आपल्याला प्रकाश मिळतो आणि पृथ्वीवरील तापमान योग्य राहते. जर सूर्य नसेल, तर वनस्पती अन्न तयार करू शकणार नाहीत, आणि सर्व सजीव प्राणी अन्नाविना टिकू शकणार नाहीत. त्यामुळे सूर्य हा आपल्या जीवनासाठी अत्यंत महत्त्वाचा आहे.

आ. ग्रहणांबाबतचे गैरसमज दूर करण्यासाठी तुम्ही कोणते प्रयत्न कराल?
उत्तर: मी लोकांना ग्रहण ही नैसर्गिक घटना आहे हे समजावून सांगेल. मी विज्ञानाधारित माहिती देऊन त्यावरील अंधश्रद्धा दूर करण्याचा प्रयत्न करेन. मी लोकांना ग्रहण पाहण्यासाठी सुरक्षित पद्धती वापरण्यास सांगेल.

इ. विविध ग्रहणे व तेव्हाची स्थिती:
उत्तर:

• सूर्यग्रहण: चंद्र पृथ्वी व सूर्याच्या मध्ये येतो आणि सूर्याचा काही भाग झाकला जातो.
• चंद्रग्रहण: पृथ्वी सूर्य व चंद्राच्या मध्ये येते आणि चंद्राचा काही भाग झाकला जातो.
• खग्रास ग्रहण: पूर्ण सूर्य किंवा चंद्र झाकले जातो.
• खंडग्रहण: फक्त काही भाग झाकला जातो.

8. फरक स्पष्ट करा.
अ. प्रकाशाचे बिंदुस्रोत व विस्तारित स्रोत

आ. प्रच्छाया व उपच्छाया