सामान्य विज्ञान Notes Class 7 Chapter 8 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

स्थितिक विद्युत

1. विद्युतप्रभार (Electric Charge) म्हणजे काय?
आपल्या आजूबाजूच्या वस्तूंमध्ये विद्युतप्रभार (Electric Charge) असतो.
दोन प्रकारचे प्रभार असतात – धनप्रभार (+) आणि ऋणप्रभार (-).
जर वस्तूवर समान प्रमाणात धन आणि ऋणप्रभार असतील, तर ती उदासीन (neutral) असते.
जर एका वस्तूवर जास्त धन किंवा ऋणप्रभार असेल, तर ती प्रभारित (charged) होते.

2. प्रभार कसा तयार होतो?
घर्षणाने (Rubbing/Friction) – दोन वस्तू एकमेकांवर घासल्यास एका वस्तूवरून ऋणप्रभार दुसऱ्या वस्तूवर जातो.
उदाहरण: प्लास्टिकचा कंगवा केसांवर घासल्यास तो कागदाच्या तुकड्यांना आकर्षित करतो.
स्पर्शाने (Contact) – प्रभारित वस्तू दुसऱ्या वस्तूला स्पर्श करताच प्रभार हस्तांतरित होतो.
प्रवर्तनाने (Induction) – प्रभारित वस्तू जवळ नेताच दुसऱ्या वस्तूमध्ये विरुद्ध प्रभार निर्माण होतो.

3. प्रभारांचे गुणधर्म (Properties of Electric Charge)
समान प्रभार एकमेकांना दूर ढकलतात (Repulsion).
विरुद्ध प्रभार एकमेकांना आकर्षित करतात (Attraction).
प्रभार वस्तूंवर काही काळ राहू शकतो (Static Charge).
दमट हवामानात स्थितिक विद्युत लवकर नाहीसे होते.

4. घर्षणविद्युत (Frictional Electricity)
जेव्हा वस्तू घासल्या जातात, तेव्हा त्यावर स्थितिक विद्युत निर्माण होते.
हिवाळ्यात जास्त अनुभवास येते, कारण हवा कोरडी असते.
उदाहरण:

• पॉलिस्टरचा पडदा अंगाला चिकटतो.
• ब्लँकेट हाताने घासल्यास ठिणगी पडते.

5. वीज (Lightning) आणि वीज पडणे (Lightning Strike)
वीज का चमकते?

ढग एकमेकांवर घासल्याने त्यांच्यात धन आणि ऋणप्रभार निर्माण होतात.
जेव्हा पृथ्वीच्या जवळील ढगात जास्त ऋणप्रभार जमा होतो, तेव्हा तो अचानक पृथ्वीवर येतो आणि वीज चमकते व कडकडाट होतो.

वीज पडल्याने होणारे नुकसान

झाडे, घरे, प्राणी आणि माणसे जळू शकतात.
वीज पडल्याने मोठे नुकसान होऊ शकते.

वीज पडण्यापासून बचावाचे उपाय
उंच झाडाखाली किंवा मोकळ्या जागेत जाऊ नका.
धातूच्या वस्तू हातात घेऊ नका.
सुरक्षित ठिकाणी आसरा घ्या.
तडितरक्षक (Lightning Conductor) इमारतींवर लावल्यास वीज जमिनीत सुरक्षित जाऊ शकते.

6. तडितरक्षक (Lightning Conductor) म्हणजे काय?
तडितरक्षक म्हणजे तांब्याची लांब पट्टी, जी उंच इमारतीच्या टोकाला असते आणि जमिनीत खोलवर गाडलेली असते.
वीज पडल्यानंतर ती तडितरक्षकाच्या सहाय्याने सरळ जमिनीत जाते आणि नुकसान टळते.

7. विद्युतदर्शी (Electroscope)
हे एक उपकरण आहे, ज्याद्वारे वस्तूवर विद्युतप्रभार आहे की नाही हे तपासले जाते.
तांब्याच्या दांड्याला सोन्याची पातळ पाने जोडलेली असतात.
जर प्रभारित वस्तू जवळ नेली, तर पाने दूर जातात (प्रतिकर्षण होते).
हाताने स्पर्श केल्यास प्रभार निघून जातो आणि पाने पुन्हा एकत्र येतात.

8. वीजपासून संरक्षणासाठी काय करावे?
पाऊस आणि विजेच्या वेळी बाहेर जाऊ नये.
उंच झाडाखाली किंवा मोकळ्या जागेत थांबू नये.
लोखंडी वस्तू सोबत ठेवू नयेत.
विजेच्या वेळी टीव्ही, फोन आणि इलेक्ट्रॉनिक वस्तू वापरणे टाळावे.

महत्वाचे मुद्दे लक्षात ठेवा:
समान प्रभार दूर ढकलतात, विरुद्ध प्रभार आकर्षित करतात.
घर्षणामुळे वस्तू विद्युतप्रभारित होतात.
वीज पडण्याचे धोके टाळण्यासाठी तडितरक्षक वापरला जातो.
विद्युतदर्शीचा वापर वस्तू प्रभारित आहे की नाही हे तपासण्यासाठी केला जातो.