सामान्य विज्ञान Notes Class 7 Chapter 7 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

गती, बल व कार्य

1. गती म्हणजे काय?
जर एखादी वस्तू एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी गेली, तर ती गतिमान आहे.
गतीमध्ये बदल होण्यासाठी बल लागते.

2. अंतर आणि विस्थापन
अंतर:

वस्तूने प्रत्यक्षात कापलेले एकूण मार्ग अंतर असते.
अंतर ही अदिश (Scalar) राशी आहे.
याचे एकक मीटर (m) आहे.

विस्थापन:

वस्तूने सुरूवातीच्या बिंदूपासून थेट सरळ रेषेत कापलेले कमीत कमी अंतर.
विस्थापन ही सदिश (Vector) राशी आहे.
याचे एककही मीटर (m) आहे.

 उदाहरण:

जर एखादा मुलगा घरातून शाळेत A → B → C मार्गाने गेला, पण त्याचा थेट सरळ अंतर A ते C असेल, तर:
अंतर = A ते B + B ते C
विस्थापन = A ते C सरळ अंतर

3. चाल आणि वेग
चाल (Speed):

वस्तू किती वेगाने चालते हे दाखवते.
सूत्र:

वेग (Velocity):

वस्तू एका विशिष्ट दिशेने किती वेगाने चालते ते दर्शवते.
सूत्र:

वेग ही सदिश राशी आहे.
महत्त्वाचे:
जर वस्तू सरळ रेषेत चालली तर वेग आणि चाल समान असतात.

4. सरासरी वेग आणि तात्कालिक वेग
सरासरी वेग:
वस्तूने एकूण वेळेत एकूण विस्थापन कसे केले याचा अंदाज.

तात्कालिक वेग:
वस्तूचा एका विशिष्ट क्षणी असलेला वेग.

उदाहरण:
जर गाडीने 2 तासांत 100 किमी प्रवास केला, तर:

सरासरी वेग= \(\frac{100}{2}\) = 50 किमी/तास
पण रस्त्यात वेग बदलत राहतो, म्हणून प्रत्येक क्षणाचा वेग वेगळा असतो.

5. त्वरण (Acceleration)
वस्तूच्या वेगात होणाऱ्या बदलाचा दर म्हणजे त्वरण.
सूत्र:

त्वरणाचे SI एकक m/s² आहे.
जर वस्तूचा वेग वाढत असेल, तर धनात्मक त्वरण, आणि कमी होत असेल तर ऋणात्मक त्वरण म्हणतात.

उदाहरण:

जर गाडीचा वेग 10 m/s वरून 20 m/s झाला आणि हे 5 सेकंदांत झाले, तर:
त्वरण = \(\frac{20−10}{5}\)= 2m/s²

6. बल (Force)

• एखाद्या वस्तूची गती बदलण्यासाठी किंवा तिच्या आकारात बदल करण्यासाठी लागणारी क्रिया म्हणजे बल.
• बलाचे SI एकक = न्यूटन (N)
• बलामुळे वस्तूच्या वेगात किंवा दिशेत बदल होतो.

उदाहरण:

• गाडी ढकलल्यास ती पुढे जाते (वेग वाढतो).
• चेंडूला लाथ मारल्यास तो दुसऱ्या दिशेने जातो (दिशा बदलते).

न्यूटनचा पहिला गतिनियम:

कोणतेही बल नसेल, तर स्थिर वस्तू स्थिरच राहते आणि गतिमान वस्तू एकाच वेगाने चालत राहते.

7. कार्य (Work)
जर बल लावल्याने वस्तू सरकली तर कार्य झाले असे म्हणतात.
सूत्र:
W = F × s
(कार्य = बल × विस्थापन)
SI एकक ज्यूल (J) आहे.
उदाहरण:
जर तुम्ही 10 N बल लावून 5 मीटर वस्तू ढकलली, तर:
𝑊 = 10 × 5 = 50𝐽

8. महत्वाचे सूत्रे

9. उपसंहार
गती, वेग, त्वरण आणि बल यांचा आपल्याला दैनंदिन जीवनात अनुभव येतो.
वाहनांचे वेग बदलणे, चेंडू फेकणे, पंख्याचा वेग कमी-जास्त करणे हे सर्व गती व बलाशी संबंधित आहे.
आपण हे सिद्धांत समजून घेतल्यास, विज्ञानाच्या विविध शाखांमध्ये त्याचा उपयोग करू शकतो!