सजीवांतील पोषण
1. पोषण म्हणजे काय?
सजीवांना वाढण्यासाठी, ऊर्जेसाठी आणि निरोगी राहण्यासाठी अन्नाची गरज असते. अन्नातून मिळणाऱ्या पोषकतत्त्वांना पोषकद्रव्ये म्हणतात.
पोषणाचे प्रकार:
स्वयंपोषण (Autotrophic nutrition) – स्वतः अन्न तयार करणारे सजीव (उदा. झाडे).
परपोषण (Heterotrophic nutrition) – इतरांवर अवलंबून असणारे सजीव (उदा. प्राणी, काही वनस्पती).
2. स्वयंपोषण कसे होते?
झाडे प्रकाशसंश्लेषण (Photosynthesis) करून अन्न तयार करतात.
साहित्य: सूर्यप्रकाश + हरितद्रव्य (Chlorophyll) + पाणी + कार्बन डायऑक्साइड
समीकरण:
झाडांच्या पानांमध्ये पर्णरंध्र (Stomata) असतात, ज्यामुळे हवा आत-बाहेर जाते.
3. परपोषी वनस्पतींचे प्रकार
परजीवी (Parasitic plants) – इतर झाडांवर अवलंबून असतात. (उदा. अमरवेल, बांडगूळ)
सहजीवी (Symbiotic plants) – एकमेकांना मदत करणाऱ्या वनस्पती. (उदा. दगडफूल)
कीटकभक्षी (Insectivorous plants) – कीटक खाऊन पोषण घेणाऱ्या वनस्पती. (उदा. घटपर्णी, ड्रॉसेरा)
मृतोपजीवी (Saprophytic plants) – कुजलेल्या पदार्थांवर जगणाऱ्या वनस्पती. (उदा. भूछत्र, कवक)
4. प्राण्यांमधील पोषणाचे टप्पे
अन्नग्रहण (Ingestion) – अन्न घेणे.
पचन (Digestion) – अन्नाचे लहान घटकांत रूपांतर.
शोषण (Absorption) – पोषकतत्त्व शरीरात जाणे.
सात्मीकरण (Assimilation) – ऊर्जानिर्मिती आणि उपयोग.
उत्सर्जन (Egestion) – न पचलेले अन्न बाहेर टाकणे.
5. प्राण्यांचे अन्न प्रकारानुसार प्रकार
शाकाहारी (Herbivores) – फक्त वनस्पती खाणारे (उदा. गाय, हरिण).
मांसाहारी (Carnivores) – इतर प्राणी खाणारे (उदा. वाघ, सिंह).
मिश्राहारी (Omnivores) – वनस्पती आणि मांस दोन्ही खाणारे (उदा. मानव, अस्वल).
स्वच्छताकर्मी (Scavengers) – मृत प्राण्यांचे मांस खाणारे (उदा. गिधाड, तरस).
विघटक (Decomposers) – कुजलेल्या पदार्थांवर जगणारे (उदा. जीवाणू, कवक).
6. परजीवी प्राणी
बाह्यपरजीवी (Ectoparasites) – शरीरावर राहून पोषण घेणारे (उदा. उवा, गोचीड).
अंतःपरजीवी (Endoparasites) – शरीराच्या आत राहून पोषण घेणारे (उदा. पट्टकृमी, जंत).
7. महत्त्वाची माहिती
कीटकभक्षी वनस्पती आकर्षक रंगाच्या असतात, कारण त्या कीटकांना आकर्षित करतात.
नायट्रोजन वनस्पतींना मुळांमधून मिळतो, कारण हवा थेट नायट्रोजन देऊ शकत नाही.
समुद्रात परपोषी सजीव जास्त असतात, कारण तेथे अन्न अधिक प्रमाणात उपलब्ध असते.
8. उपसंहार
सजीव त्यांच्या प्रकारानुसार वेगवेगळ्या प्रकारे पोषण करतात. वनस्पती स्वयंपोषी असतात, तर प्राणी आणि काही वनस्पती परपोषी असतात. पोषणामुळे सजीवांना ऊर्जा मिळते आणि जीवनक्रिया चालू राहतात.
Leave a Reply