सामान्य विज्ञान Notes Class 7 Chapter 19 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

चुंबकीय क्षेत्राचे गुणधर्म

1. चुंबक म्हणजे काय?
चुंबक ही अशी वस्तू आहे जी लोखंड, निकेल आणि कोबाल्टसारख्या धातूंना आकर्षित करते.

प्रकार:

नैसर्गिक चुंबक: नैसर्गिकरित्या सापडतो. (उदा. लोडस्टोन)
कृत्रिम चुंबक: माणसाने तयार केलेला. (उदा. पट्टी चुंबक, घोड्याच्या नालासारखा चुंबक)

2. चुंबकाची वैशिष्ट्ये:
✅ चुंबकाचे दोन टोक असतात – उत्तर ध्रुव (N) आणि दक्षिण ध्रुव (S).
✅ समान ध्रुव एकमेकांना दूर लोटतात (प्रतिकर्षण).
✅ भिन्न ध्रुव एकमेकांना आकर्षित करतात (आकर्षण).
✅ चुंबक मुक्तपणे टांगला असता तो नेहमी उत्तर-दक्षिण दिशेत स्थिरावतो.
✅ चुंबकाच्या भोवती चुंबकीय क्षेत्र असते.

3. चुंबक कसा तयार करतात?
(अ) एकस्पर्शी पद्धती:
पट्टी चुंबकाचा एक ध्रुव पोलादी पट्टीवर 15-20 वेळा घासला जातो.
अल्पकाळ टिकणारे चुंबकत्व निर्माण होते.

(आ) द्विस्पर्शी पद्धती:
दोन चुंबकांचे विरुद्ध ध्रुव पोलादी पट्टीवर एकाच वेळी घासले जातात.
दीर्घकाळ टिकणारे चुंबकत्व निर्माण होते.

4. पृथ्वी हा एक मोठा चुंबक आहे!
पृथ्वीमध्ये चुंबकीय गुणधर्म आहेत, म्हणूनच होकायंत्राची चुंबकसूची नेहमी उत्तर-दक्षिण दिशेकडे निर्देश करते.
वैज्ञानिक विल्यम गिल्बर्टने सांगितले की पृथ्वीच्या भौगोलिक उत्तर ध्रुवाजवळ चुंबकीय दक्षिण ध्रुव असतो.

5. चुंबकीय क्षेत्र म्हणजे काय?
चुंबकाभोवती असलेल्या जागेत चुंबकीय प्रभाव जाणवतो, यालाच चुंबकीय क्षेत्र म्हणतात.
चुंबकीय क्षेत्र रेषा या उत्तर ध्रुवाकडून दक्षिण ध्रुवाकडे जातात.
जिथे रेषा दाट असतात तिथे चुंबकीय प्रभाव जास्त असतो.

6. चुंबकीय बलरेषांचे गुणधर्म:
✅ चुंबकीय बलरेषा कधीही एकमेकांना छेदत नाहीत.
✅ त्या उत्तर ध्रुवापासून दक्षिण ध्रुवाकडे जातात.
✅ ज्या भागात बलरेषा दाट असतात, तिथे चुंबकीय क्षेत्र जास्त असते.

7. होकायंत्र (Compass) चे कार्य:
सूचीचुंबक (Needle Magnet) मुळे होकायंत्र उत्तर-दक्षिण दिशेची माहिती देते.
प्रवासात आणि समुद्रात दिशानिर्देशांसाठी याचा उपयोग होतो.

8. विद्युत चुंबक (Electromagnet) म्हणजे काय?
विद्युत प्रवाहाच्या सहाय्याने चुंबक तयार करता येतो.
यासाठी लोखंडी कोर, तांब्याची तार आणि बॅटरी लागते.
विद्युत चुंबक तात्पुरता चुंबक असतो आणि स्विच बंद केला की त्याचे चुंबकत्व नष्ट होते.

9. धातुशोधक यंत्र (Metal Detector):
विद्युत चुंबकाच्या मदतीने धातू शोधण्याचे यंत्र.
विमानतळ, मंदिरे, सुरक्षा तपासणी आणि खाणींमध्ये याचा वापर होतो.

10. पूर्वीच्या काळात व्यापारी चुंबकाचा कसा वापर करत होते?
समुद्री प्रवास करताना व्यापारी होकायंत्राचा वापर दिशांसाठी करत असत.
होकायंत्रामुळे जहाजांना योग्य मार्गदर्शन मिळत असे.