सामान्य विज्ञान Notes Class 7 Chapter 18 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

ध्वनी : ध्वनीची निर्मिती

1. ध्वनी म्हणजे काय?
आपण वेगवेगळ्या गोष्टींमधून आवाज ऐकतो, जसे की टाळ्या वाजवणे, फटाके फुटणे, वाद्य वाजवणे.
ध्वनी निर्माण होण्यासाठी वस्तू कंपन (हलणे-डोलणे) करणे आवश्यक आहे.
कंपनांमुळे हवेमध्ये लाटा तयार होतात आणि त्या आपल्या कानापर्यंत पोहोचतात.

2. ध्वनी कसा तयार होतो?
टाळ्या वाजवल्यावर आपले हात थोड्या वेळाने शांत होतात, म्हणजेच कंपन थांबले की ध्वनीही बंद होतो.
संगीत वाजवताना, तारे किंवा पडदे कंपित होतात आणि त्यातून ध्वनी निर्माण होतो.

3. ध्वनीच्या लहरी (Sound Waves) आणि माध्यम (Medium)
ध्वनीच्या प्रसारासाठी हवा, पाणी किंवा घन पदार्थ लागतो.
उदाहरण: आपण पाण्याखाली असताना काहीतरी आवाज झाला तर तो आपल्याला ऐकू येतो.
चंद्रावर हवा नाही, त्यामुळे तिथे कोणताही ध्वनी ऐकू येत नाही.

4. दोलक, दोलन आणि दोलनगती
झोपाळ्यावर झोका घेताना झोपाळा एका बाजूला जाऊन परत येतो.
या पुढे-मागे होणाऱ्या गतीला दोलनगती म्हणतात.
दोलकाच्या लांबीवर त्याच्या झोक्यांचा वेग अवलंबून असतो.

5. वारंवारिता आणि उच्च-नीचता (Pitch)
एखादी वस्तू एका सेकंदात किती वेळा कंपित होते, त्याला वारंवारिता म्हणतात.
वारंवारिता हर्ट्झ (Hz) मध्ये मोजतात.
उच्च वारंवारिता म्हणजे उच्च पट्टीचा आवाज (उदा. डासाचा गुणगुणाट).
कमी वारंवारिता म्हणजे नीच पट्टीचा आवाज (उदा. सिंहाची डरकाळी).

6. ध्वनीची तीव्रता (Loudness)
ध्वनी मोठा किंवा लहान असण्याला ध्वनीची तीव्रता म्हणतात.
तीव्रता ध्वनीच्या आयामावर (Amplitude) अवलंबून असते.
आयाम जास्त असेल तर ध्वनी मोठा, आणि आयाम कमी असेल तर ध्वनी लहान होतो.
ध्वनीची पातळी डेसिबेल (dB) मध्ये मोजली जाते.

7. श्राव्य आणि अवश्राव्य ध्वनी
श्राव्य ध्वनी: 20 Hz ते 20,000 Hz या वारंवारितीतील ध्वनी माणसाला ऐकू येतो.
अवश्राव्य ध्वनी:
20 Hz पेक्षा कमी (जसे हत्तीचा आवाज) – माणसाला ऐकू येत नाही.
20,000 Hz पेक्षा जास्त (जसे कुत्र्यांना ऐकू येणारा आवाज) – माणसाला ऐकू येत नाही.

8. श्राव्यातीत ध्वनीचे उपयोग
शरीराच्या आतले भाग पाहण्यासाठी (उदा. सोनोग्राफी).
भूकंप होण्याआधी प्राणी त्याचा अंदाज घेतात.
धातूंच्या तपासणीसाठी आणि जहाज शोधण्यासाठी वापर.

9. ध्वनी आणि त्याचे प्रभाव
अतितीव्र ध्वनी (100 dB पेक्षा जास्त) ऐकल्यास बहिरेपणा येऊ शकतो.
प्रदूषणासारखा जास्त आवाज आरोग्यासाठी हानिकारक आहे.
म्हणूनच आपण अनावश्यक आवाज टाळला पाहिजे.

10. महत्त्वाचे मुद्दे (टोपण नोंदी)
✅ ध्वनी निर्मितीसाठी कंपन आवश्यक असते.
✅ ध्वनीच्या प्रसारासाठी माध्यम (हवा, पाणी, घन) लागते.
✅ ध्वनीची वारंवारिता उच्च किंवा नीच आवाज ठरवते.
✅ ध्वनीची तीव्रता आयामावर अवलंबून असते.
✅ शांतता टिकवणे आपल्या आरोग्यासाठी चांगले आहे.