मूलद्रव्ये, संयुगे आणि मिश्रणे
1. पदार्थ आणि त्याचे प्रकार
आपल्या आजूबाजूला अनेक पदार्थ असतात.
पदार्थ तीन अवस्थांमध्ये असतात:
- स्थायू (Solid) – उदा. लोखंड, कोळसा
- द्रव (Liquid) – उदा. पाणी, तेल
- वायू (Gas) – उदा. हवा, वाफ
पदार्थांचे गुणधर्म वेगवेगळे असतात, उदा. पाणी वाहते, पण लोखंड नाही.
2. द्रव्य म्हणजे काय?
द्रव्य (Matter) म्हणजे ज्याला वजन आणि आकारमान असते.
उदा. खडू, कागद, माती, प्लास्टिक, तांबे.
पदार्थ लहान तुकड्यांमध्ये तोडला तरी त्याचे गुणधर्म बदलत नाहीत.
3. मूलद्रव्य (Element)
असे पदार्थ जे फक्त एका प्रकारच्या अणूंनी बनलेले असतात.
उदा. सोने (Au), तांबे (Cu), ऑक्सिजन (O₂), हायड्रोजन (H₂).
मूलद्रव्ये फोडून दुसरे पदार्थ बनवता येत नाहीत.
4. संयुगे (Compounds)
दोन किंवा अधिक मूलद्रव्ये एकत्र येऊन तयार होणारा नवीन पदार्थ म्हणजे संयुग.
संयुगाचे गुणधर्म त्यातील मूलद्रव्यांपेक्षा वेगळे असतात.
उदा. पाणी (H₂O) – हायड्रोजन आणि ऑक्सिजन पासून बनते.
मीठ (NaCl) – सोडियम आणि क्लोरीन पासून बनते.
5. मिश्रणे (Mixtures)
दोन किंवा अधिक पदार्थ मिसळले जातात, पण ते आपापले गुणधर्म टिकवून ठेवतात.
मिश्रणाचे घटक वेगळे करता येतात.
उदा.
- सरबत – साखर + पाणी + लिंबू.
- लोखंड आणि वाळू यांचे मिश्रण.
- हवा – ऑक्सिजन, नायट्रोजन, कार्बन डायऑक्साइड.
6. मिश्रण वेगळे करण्याच्या पद्धती
गाळणे (Filtration) – उदा. चहा गाळणे.
चुंबक वापरणे (Magnetic Separation) – लोखंडी कण वेगळे करणे.
ऊर्ध्वपातन (Distillation) – खाऱ्या पाण्यातून मीठ वेगळे करणे.
अपकेंद्रीकरण (Centrifugation) – दूधातून लोणी काढणे.
7. संमिश्र (Alloys)
दोन किंवा अधिक धातूंचे मिश्रण म्हणजे संमिश्र.
उदा. स्टेनलेस स्टील – लोह + निकेल + क्रोमियम.
8. मूलद्रव्यांच्या संज्ञा
शास्त्रज्ञ बर्जेलियस यांनी मूलद्रव्यांना संज्ञा दिल्या.
उदा.
हायड्रोजन – H
ऑक्सिजन – O
कार्बन – C
सोडियम – Na
कॅल्शियम – Ca
Leave a Reply