सामान्य विज्ञान Notes Class 7 Chapter 12 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

मानवी स्नायू व पचनसंस्था

भाग 1: स्नायू प्रणाली (Muscular System)

1. स्नायू म्हणजे काय?
शरीराच्या हालचालीस मदत करणारे टिशू म्हणजे स्नायू.
स्नायू आकुंचन (संकुचित) आणि शिथिलीकरण (सैल) होतात.
शरीराच्या विविध हालचाली स्नायूंच्या मदतीने होतात.

2. स्नायू आणि हाडांचा संबंध
स्नायू हाडांना स्नायुबंधांनी जोडलेले असतात.
स्नायू आकुंचन पावल्यावर हाडे हलतात, त्यामुळे शरीर हालचाल करू शकते.
बोलणे, चालणे, उडी मारणे, हसणे यासाठी स्नायू लागतात.

3. स्नायूंचे प्रकार
स्नायू तीन प्रकारचे असतात:

ऐच्छिक स्नायू – आपल्या इच्छेनुसार हालचाल करणारे स्नायू. उदा. हात, पाय.
अनैच्छिक स्नायू – आपल्या इच्छेवर अवलंबून नसणारे स्नायू. उदा. हृदय, आतडे.
हृद्स्नायू – फक्त हृदयात असणारे स्नायू. ते सतत कार्यरत असतात.

4. स्नायूंचे महत्त्व
शरीराला योग्य ठेवण मिळते.
हालचालीस मदत होते.
शरीरातील विविध अवयव कार्यक्षम राहतात.

भाग 2: पचनसंस्था (Digestive System)

1. पचन म्हणजे काय?
खाल्लेले अन्न शरीरात छोटे घटक होऊन रक्तात मिसळते.
या प्रक्रियेला अन्नपचन म्हणतात.

2. पचनसंस्थेचे भाग

1. तोंड – दात अन्न चावतात, लाळेमुळे अन्न मऊ होते.
2. ग्रासनलिका (Esophagus) – अन्न जठरात पोहोचवते.
3. जठर (Stomach) – आम्ल आणि पाचक रस अन्नाचे पचन करतात.
4. लहान आतडे (Small Intestine) – अन्न पूर्णपणे पचते आणि पोषक घटक रक्तात मिसळतात.
5. मोठे आतडे (Large Intestine) – उरलेले अन्नाचे पाणी शोषते आणि न पचलेला भाग शरीराबाहेर टाकते.
6. गुदद्वार (Anus) – उरलेला कचरा शरीराबाहेर टाकतो.

3. पचनसंस्थेतील महत्त्वाच्या ग्रंथी व त्यांचे कार्य

भाग 3: आरोग्यासाठी महत्त्वाच्या गोष्टी

1. स्नायू बळकट ठेवण्यासाठी काय करावे?
नियमित व्यायाम करावा.
प्रथिनयुक्त व सकस आहार घ्यावा.
बसताना पाठ ताठ ठेवावी.
पोषक तत्त्व असलेले अन्न खावे.

2. पचनसंस्था निरोगी ठेवण्यासाठी काय करावे?
चांगले व ताजे अन्न खावे.
भरपूर पाणी प्यावे.
तळलेले आणि मसालेदार पदार्थ टाळावेत.
वेळेवर जेवण करावे.

3. तंबाखू, मद्यपान व धूम्रपानाचे दुष्परिणाम
तोंडाचा, घशाचा आणि जठराचा कर्करोग होऊ शकतो.
अपचन, उलटी, डोकेदुखी होऊ शकते.
शरीरातील अवयव खराब होतात.
त्यामुळे आयुष्य कमी होते.

महत्त्वाचे मुद्दे लक्षात ठेवा!
600 पेक्षा जास्त स्नायू आपल्या शरीरात असतात.
40% शरीराचे वजन स्नायूंचे असते.
9 मीटर लांब अन्ननलिका असते.
यकृत शरीरातील सर्वात मोठी ग्रंथी आहे.