पेशीरचना आणि सूक्ष्मजीव
पेशी म्हणजे काय?
सर्व सजीवांचे शरीर लहान घटकांपासून बनलेले असते, त्यांना पेशी म्हणतात.
पेशी ही सजीवांची मूलभूत रचना आणि कार्य करण्याची घटक आहे.
सजीवांचे शरीर पेशींपासून बनलेले असते.
पेशींची रचना आणि घटक
पेशीच्या आत काही महत्त्वाचे भाग असतात, त्यांना पेशी अंगके म्हणतात.
| पेशी अंगक | कार्य |
|---|---|
| पेशीभित्तिका | वनस्पती पेशीला संरक्षण देते. |
| पेशीपटल | पेशीचे बाहेरचे आवरण, आत बाहेर जाणाऱ्या पदार्थांना नियंत्रित करते. |
| केंद्रक | पेशीतील सर्व कामे नियंत्रित करते. |
| पेशीद्रव | पेशीमध्ये असणारा द्रव पदार्थ, ज्यात इतर अंगके असतात. |
| लयकारिका (मायटोकॉन्ड्रिया) | ऊर्जा तयार करते, याला “पेशीचे ऊर्जाकेंद्र” म्हणतात. |
| गॉल्जी पिंड | पेशीमध्ये तयार झालेले पदार्थ साठवते व पाठवते. |
| आंतरद्रव्यजालिका | पेशीतील पदार्थ वाहून नेण्याचे कार्य करते. |
| हरितलवक | फक्त वनस्पती पेशीत असते व प्रकाशसंश्लेषण करते. |
पेशींचे प्रकार
वनस्पती पेशी – यामध्ये पेशीभित्तिका आणि हरितलवक असतात.
प्राणी पेशी – यामध्ये पेशीभित्तिका नसते आणि लहान रिक्तिका असतात.
सूक्ष्मजीव म्हणजे काय?
जे सजीव आपल्याला डोळ्यांनी दिसत नाहीत, त्यांना सूक्ष्मजीव म्हणतात.
ते पाहण्यासाठी सूक्ष्मदर्शकाचा वापर करावा लागतो.
सूक्ष्मजीवांचे प्रकार:
- जीवाणू (Bacteria) – टायफॉईड, कॉलरा यांसारखे रोग होऊ शकतात.
- विषाणू (Viruses) – सर्दी, फ्लू, कोरोना यांसाठी जबाबदार.
- शैवाल (Algae) – पाण्यात वाढतात, काही उपयोगी तर काही हानिकारक.
- कवक (Fungi) – भाजी, फळे आणि भाकरीवर बुरशी म्हणून वाढते.
- आदिजीव (Protozoa) – अमीबा, पॅरामेशियम यांसारखे सजीव.
सूक्ष्मजीवांचे उपयोग
✔️ दही, पाव, चीज, लोणी तयार करण्यासाठी मदत करतात.
✔️ शेतीसाठी नैसर्गिक खत तयार करतात.
✔️ औषधे आणि प्रतिजैविके (Antibiotics) तयार करण्यासाठी वापरले जातात.
✔️ जैवगॅस (Biogas) तयार करण्यासाठी मदत करतात.
सूक्ष्मजीवांचे नुकसान
❌ अन्न खराब करतात (बुरशी, खराब वास).
❌ रोग पसरवतात (टायफॉईड, कॉलरा, क्षय).
❌ पाणी व अन्न दूषित करतात.
रोग आणि त्यांचे प्रतिबंध
शिळे अन्न खाल्ल्याने विषबाधा होऊ शकते.
श्वासावाटे पसरत असलेले रोग – सर्दी, क्षय, घटसर्प.
डासांमुळे पसरणारे रोग – मलेरिया, डेंग्यू.
रोगांपासून बचाव करण्यासाठी:
उकळलेले व स्वच्छ पाणी प्यावे.
अन्न झाकून ठेवावे.
हात नेहमी धुवावेत.
शौचालय व परिसर स्वच्छ ठेवावा.
किण्वन प्रक्रिया म्हणजे काय?
सूक्ष्मजीव अन्नाचे रूपांतर नवीन पदार्थांमध्ये करतात, याला किण्वन (Fermentation) म्हणतात.
उदाहरणे:
दुधाचे दही होणे
पिठाचे आंबवले जाणे (इडली, ढोकळा)
फळांपासून अल्कोहोल तयार होणे
उपद्रवी सूक्ष्मजीव आणि अन्नविषबाधा
काही सूक्ष्मजीव अन्न दूषित करतात आणि विषारी पदार्थ तयार करतात.
यामुळे उलटी, जुलाब होऊ शकतात.
जास्त दिवस ठेवलेले अन्न खाणे टाळावे.
स्वच्छता आणि सुरक्षितता
नियमित आंघोळ करा आणि हात धुवा.
घर, शाळा आणि आजूबाजूचा परिसर स्वच्छ ठेवा.
जुनी भांडी, कुंड्या, टायरमध्ये पाणी साठू देऊ नका (डास वाढू नयेत).
झाकलेले व ताजे अन्न खा.
निष्कर्ष:
पेशी हे सजीवांचे मूलभूत घटक आहेत.
सूक्ष्मजीव काहीवेळा उपयोगी, तर काहीवेळा हानिकारक असतात.
आपल्या आरोग्यासाठी स्वच्छता आणि योग्य सवयी महत्त्वाच्या आहेत.
Leave a Reply