इतिहास Notes Class 7 Chapter 4 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 7

शिवपूर्वकालीन महाराष्ट्र

१. महाराष्ट्रातील परिस्थिती:

• 17 व्या शतकात महाराष्ट्र अहमदनगरचा निजामशाह व विजापूरचा आदिलशाह यांच्या ताब्यात होता.
• मुघलांनी खानदेशमध्ये प्रवेश केला होता आणि दक्षिणेत सत्ता वाढवण्याचा प्रयत्न करत होते.
• कोकण किनारपट्टीवर सिद्दी लोकांची वस्ती होती.
• युरोपातील पोर्तुगीज, इंग्रज, फ्रेंच आणि डच यांच्यात व्यापारासाठी संघर्ष सुरू होता.
• महाराष्ट्र अस्थिर आणि असुरक्षित होता.

२. महाराष्ट्रातील गावांचे प्रकार आणि प्रशासन:

गाव (मौजा):

• गाव हा लोकांचा मुख्य निवासस्थान असायचा.
• गाव प्रमुख पाटील असायचा, जो शेतजमीन, महसूल आणि शांतता राखायचा.
• कुलकर्णी महसुलाची नोंद ठेवत असे.
• गावातील कारागीर शेतकऱ्यांकडून “बलुतं” घेत असत.

कसबा:

• मोठे खेडेगाव, जे परगण्याचे मुख्य ठिकाण असे.
• शेतीसोबतच येथे कुशल कारागीरही असत.
• येथे मोठी बाजारपेठ असायची.

परगणा:

• अनेक गावे मिळून परगणा बनायचा.
• देशमुख (सर्व पाटलांचा प्रमुख) आणि देशपांडे (सर्व कुलकर्ण्यांचा प्रमुख) परगण्याची जबाबदारी घेत.
• ते सरकार आणि रयत (प्रजा) यांच्यातील दुवा होते.

३. दुष्काळ आणि त्याचे परिणाम:

• महाराष्ट्रातील शेती पावसावर अवलंबून होती.
• पाऊस न पडल्यास पीक उगवत नसे आणि धान्याचे भाव खूप वाढायचे.
• लोकांना आणि जनावरांना पाणी, अन्न मिळणे कठीण व्हायचे.
• लोक गाव सोडून दुसरीकडे जात असत.
• 1630 चा दुष्काळ खूप भयंकर होता.

४. संतांची भक्ती चळवळ:

• समाजात अंधश्रद्धा आणि कर्मकांड मोठ्या प्रमाणात होते.
• वारकरी पंथाने लोकांमध्ये चैतन्य निर्माण केले.
• संतांनी समतेचा आणि भक्तीचा संदेश दिला.

संत नामदेव:

• उत्कृष्ट कीर्तनकार होते.
• सर्व जाती-धर्मांतील लोकांना एकत्र आणले.
• त्यांच्या अभंगांचा प्रभाव पंजाबपर्यंत पोहोचला.

संत ज्ञानेश्वर:

• त्यांनी “भगवद्गीता” चा मराठीत अनुवाद करून “ज्ञानेश्वरी” लिहिली.
• त्यांनी भक्तिमार्गाचा प्रसार केला.

संत एकनाथ:

• त्यांनी “भावार्थ रामायण” आणि अनेक अभंग लिहिले.
• लोकांमध्ये एकात्मतेचा संदेश दिला.

संत तुकाराम:

• त्यांनी अंधश्रद्धा, कर्मकांड आणि अन्यायाविरोधात आवाज उठवला.
• “जे का रंजले गांजले त्यांसी म्हणे जो आपुले” हा त्यांचा संदेश प्रसिद्ध आहे.

५. समर्थ रामदास स्वामी:

• त्यांनी लोकांना बलोपासनेचा संदेश दिला.
• “मराठा तितुका मेळवावा, महाराष्ट्र धर्म वाढवावा” हा त्यांचा विचार होता.
• त्यांनी “दासबोध” आणि “मनाचे श्लोक” ग्रंथ लिहिले.

या प्रकरणातील महत्त्वाचे मुद्दे:

• महाराष्ट्रात अनेक सत्तांचे आक्रमण आणि लढाया चालू होत्या.
• गाव, कसबा आणि परगण्यांचे वेगळे प्रशासन होते.
• दुष्काळामुळे लोकांचे जीवन कठीण झाले.
• संतांनी समाजात समता आणि भक्तीचा संदेश दिला.
• समर्थ रामदास यांनी लोकांना संघटित होण्यास सांगितले.