इतिहास Notes Class 7 Chapter 1 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 7

इतिहासाची साधने

1. इतिहास म्हणजे काय?
इतिहास म्हणजे भूतकाळात घडलेल्या घटनांची शास्त्रशुद्ध आणि क्रमवार माहिती. इतिहासाच्या अभ्यासासाठी वेगवेगळ्या साधनांचा उपयोग केला जातो.

2. इतिहासाच्या साधनांचे प्रकार:
इतिहास समजून घेण्यासाठी तीन प्रकारची साधने वापरली जातात:

1) भौतिक साधने:
ही साधने प्रत्यक्ष डोळ्यांनी पाहता येतात. त्यामध्ये खालील गोष्टी येतात:

• किल्ले – गिरिदुर्ग, वनदुर्ग, जलदुर्ग, भुईकोट
• स्मारके – समाधी, कबर, वीरगळ
• इमारती – राजवाडे, राणीवसा, मंत्रिनिवास
• नाणी – वेगवेगळ्या धातूंची नाणी
• शिलालेख – दगडावर कोरलेले लेख
• ताम्रपट – तांब्याच्या पत्र्यावर लिहिलेले लेख

महत्त्व: या साधनांवरून त्या काळातील समाज, संस्कृती, वास्तुकला आणि आर्थिक स्थिती समजते.

2) लिखित साधने:
या साधनांमध्ये हाताने किंवा छपाईने लिहिलेली माहिती असते. त्यामध्ये खालील गोष्टी येतात:

• ग्रंथ – विविध लेखकांनी लिहिलेले ग्रंथ
• बखरी – ऐतिहासिक घटनांचे लेखन (उदा. चिटणीसाची बखर)
• तवारिख – तत्कालीन इस्लामिक लेखकांनी लिहिलेले इतिहास (उदा. अल्बेरूनी, इब्न बतुता)
• पत्रव्यवहार – राजकीय आणि प्रशासनिक पत्रे
• न्यायनिवाडे आणि आज्ञापत्रे – न्यायालयीन निकाल आणि राजाज्ञा

महत्त्व: या साधनांवरून त्या काळातील भाषा, शासनपद्धती, राजकीय संबंध आणि समाजजीवन यांची माहिती मिळते.

3) मौखिक साधने:
पिढ्यानपिढ्या सांगितल्या जाणाऱ्या गोष्टी मौखिक साधने असतात. त्यामध्ये खालील गोष्टी येतात:

• पोवाडे – शूरवीरांचे पराक्रम सांगणारे गीते
• लोकगीते – जनसामान्यांमध्ये प्रसिद्ध असलेली गीते
• गाथा आणि श्लोक – धार्मिक किंवा ऐतिहासिक प्रसंगांवर आधारित रचना
• कहाण्या आणि मिथके – दंतकथा आणि पौराणिक कथा

महत्त्व: या साधनांमधून लोकसंस्कृती, परंपरा आणि समाजाची धार्मिक श्रद्धा यांची माहिती मिळते.

3. ऐतिहासिक साधनांचे मूल्यमापन:
इतिहासाचे साधन वापरण्याआधी त्याची सत्यता तपासणे आवश्यक असते. यासाठी खालील गोष्टी पाहाव्यात:

• त्या साधनातील माहिती खरी आहे का?
• लेखक निःपक्षपाती आहे का?
• माहिती अतिशयोक्तीपूर्ण किंवा बनावट नाही ना?
• इतर ऐतिहासिक साधनांशी तुलना करून खात्री करावी.

महत्त्व: चुकीची माहिती टाळण्यासाठी इतिहासकार नेहमी पुराव्यांची पडताळणी करतात.

4. इतिहासाच्या साधनांचे जतन कसे करावे?
इतिहासाच्या साधनांचे योग्य प्रकारे जतन करणे महत्त्वाचे आहे. त्यासाठी:

• जुन्या नाण्या, ग्रंथ, ताम्रपट व्यवस्थित ठेवा.
• शिलालेख आणि किल्ल्यांची योग्य देखभाल करा.
• मौखिक साधनांचे लेखी स्वरूपात जतन करा.
• संग्रहालये आणि अभिलेखागारात ऐतिहासिक साधने सुरक्षित ठेवा.

5. संक्षेप:

• भौतिक साधने: वास्तू, नाणी, शिलालेख, ताम्रपट
• लिखित साधने: ग्रंथ, पत्रे, बखरी, तवारिख
• मौखिक साधने: लोकगीते, पोवाडे, मिथके
• इतिहासाच्या साधनांचे मूल्यमापन करणे गरजेचे आहे.
• इतिहासाची साधने योग्य प्रकारे जतन करणे आवश्यक आहे.