सामान्य विज्ञान Notes Chapter 9 Class 6 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

गती व गतीचे प्रकार

१. गती म्हणजे काय?

गती म्हणजे एखादी वस्तू जर सतत आपले स्थान बदलत असेल, तर ती गतिमान आहे असे म्हणतात.

उदाहरणे –

• सायकल चालवणारा मुलगा.
• उडणारे पक्षी.
• वाहणारे पाणी.

जर एखादी वस्तू एका ठिकाणी स्थिर असेल, तर ती गतिहीन आहे.

उदाहरणे –

• बसथांब्यावर थांबलेली बस.
• खोलीत ठेवलेली टेबल किंवा खुर्ची.

२. गतीचे प्रकार

(अ) रेषीय गती (Linear Motion)

• जर वस्तू एका सरळ रेषेत पुढे सरकत असेल, तर त्या गतीला रेषीय गती म्हणतात.
• उदाहरणे:
  • रेल्वे सरळ जात असते.
  • सरळ रस्त्यावरून जाणारी गाडी.

रेषीय गतीचे उपप्रकार:

1. रेषीय एकसमान गती (Uniform Linear Motion)
   • जेव्हा वस्तू समान वेगाने सरळ रेषेत चालते.
   • उदाहरण: चालणारे सैनिक, सरळ जात असलेली रेल्वे.
2. रेषीय असमान गती (Non-Uniform Linear Motion)
   • जेव्हा वस्तूचा वेग सतत बदलत असतो.
   • उदाहरण: सायकल वेग वाढवून किंवा कमी करून चालवणे.

(ब) नैकरेषीय गती (Non-Linear Motion)

• जर वस्तू एका सरळ रेषेत न जाता वेगवेगळ्या दिशांमध्ये फिरत असेल, तर त्या गतीला नैकरेषीय गती म्हणतात.
• उदाहरणे:
  • वारा वेगवेगळ्या दिशांनी वाहतो.
  • मैदानात फिरणारे फुलपाखरू.

नैकरेषीय गतीचे उपप्रकार:

1. आंदोलित गती (Oscillatory Motion)

• जर वस्तू एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी हेलकावे खात असेल, तर ती आंदोलित गती आहे.
• उदाहरणे:
  • झोपाळ्यावर बसलेली मुलं.
  • घड्याळाचा लंबक पुढे-मागे हलतो.

2. वर्तुळाकार गती (Circular Motion)

• जर वस्तू एका वर्तुळात फिरत असेल, तर ती वर्तुळाकार गती आहे.
• उदाहरणे:
  • गोल फिरणारा पंखा.
  • साखळी झोपाळा (Merry-Go-Round).

3. नियतकालिक गती (Periodic Motion)

• जर वस्तू ठराविक वेळेनंतर पुन्हा त्याच स्थितीत येत असेल, तर ती नियतकालिक गती आहे.
• उदाहरणे:
  • घड्याळाचा सेकंद काटा 60 सेकंदांनी फेरी पूर्ण करतो.
  • समुद्राच्या लाटा सतत येतात आणि जातात.

4. यादृच्छिक गती (Random Motion)

• जर वस्तूची दिशा आणि वेग निश्चित नसेल, तर ती यादृच्छिक गती आहे.
• उदाहरणे:
  • मैदानावर खेळणारे मुलं.
  • फुलपाखरू एका फुलावरून दुसऱ्यावर जाते.

३. गती मोजण्याचा मार्ग – ‘चाल’

• चाल (Speed) म्हणजे वस्तू एका ठराविक वेळेत किती अंतर पार करते.
• चाल = पार केलेले अंतर ÷ लागलेला वेळ
• एकक:
  • अंतर = किलोमीटर (km) किंवा मीटर (m)
  • वेळ = तास (hr) किंवा सेकंद (s)
  • चाल = किलोमीटर प्रति तास (km/hr) किंवा मीटर प्रति सेकंद (m/s)

उदाहरण:

• जर एक बस 200 किमी अंतर 5 तासांत पार करत असेल, तर तिची चाल –चाल = 200 ÷ 5 = 40 km/hr

४. गती आणि स्थिरता यामधील तुलना