पदार्थ आपल्या वापरातील
1. पदार्थ म्हणजे काय?
- आपल्या सभोवतालच्या प्रत्येक वस्तू काही ना काही पदार्थांपासून बनलेल्या असतात.
- ज्या घटकांपासून वस्तू तयार होतात त्यांना पदार्थ म्हणतात.
- पदार्थ लहान-लहान सूक्ष्म कणांनी बनलेले असतात.
उदाहरणे:
- लाकूड – टेबल, खुर्ची, कपाट.
- लोखंड – गेट, रेल्वे ट्रॅक, टाक्या.
- कापूस – कपडे, साड्या, उश्या.
2. पदार्थांचे प्रकार
(अ) नैसर्गिक पदार्थ (Natural Substances)
- निसर्गात थेट उपलब्ध असणाऱ्या पदार्थांना नैसर्गिक पदार्थ म्हणतात.
- हे दोन प्रकारचे असतात – जैविक आणि अजैविक पदार्थ.
1) जैविक पदार्थ (Biotic Substances)
- सजीवांपासून मिळणारे पदार्थ जैविक पदार्थ असतात.
- हे दोन प्रकारचे असतात – वनस्पतीजन्य आणि प्राणिजन्य पदार्थ.
पदार्थाचा प्रकार | उदाहरणे |
---|---|
वनस्पतीजन्य पदार्थ | कापूस, ताग, लाकूड, ऊस |
प्राणिजन्य पदार्थ | लोकर, चामडे, रेशीम, दूध |
2) अजैविक पदार्थ (Abiotic Substances)
- सजीवांपासून न मिळणारे, निसर्गात आढळणारे पदार्थ.
उदाहरणे:
- हवा, पाणी, माती, खडे, धातू.
(ब) मानवनिर्मित पदार्थ (Man-Made Substances)
- नैसर्गिक पदार्थांवर प्रक्रिया करून बनवलेले पदार्थ.
- मानवनिर्मित पदार्थ जास्त टिकाऊ आणि सोयीचे असतात.
उदाहरणे:
- प्लॅस्टिक – बाटल्या, खेळणी, कव्हर्स.
- सिमेंट – इमारती, पूल बांधण्यासाठी.
- नायलॉन – कपडे, मासेमारीची जाळी.
3. एकाच पदार्थापासून वेगवेगळ्या वस्तू कशा बनवता येतात?
पदार्थ | त्यापासून तयार होणाऱ्या वस्तू |
---|---|
कापूस | कपडे, धागे, साड्या, उश्या |
लोखंड | गाड्या, बांधकाम साहित्य, तवा |
अल्युमिनिअम | स्वयंपाकाची भांडी, विद्युत तारा |
यावरून पदार्थाचे गुणधर्म पाहूनच त्याचा उपयोग ठरवला जातो.
4. पदार्थांचे गुणधर्म आणि त्यांचा उपयोग
गुणधर्म | उदाहरणे | वापर |
---|---|---|
कठीणपणा | लोखंड, लाकूड | इमारती, फर्निचर |
लवचिकता | रबर | टायर, चेंडू |
पारदर्शकता | काच | खिडक्या, चष्मे |
जलरोधक | प्लॅस्टिक | छत्री, रेनकोट |
उष्णता टिकवणे | लोकर | उबदार कपडे |
5. व्हल्कनायझेशन प्रक्रिया (Vulcanization Process)
- नैसर्गिक रबर मऊ असते, त्यामुळे ते अधिक मजबूत करण्यासाठी व्हल्कनायझेशन प्रक्रिया केली जाते.
- या प्रक्रियेत रबर आणि गंधक एकत्र तापवले जातात.
👉 उपयोग:
- टायर, पट्टे, चेंडू, रबर बूट.
6. कृत्रिम धागे आणि त्यांचा उपयोग
(अ) नायलॉन (Nylon)
- न्यूयॉर्क (NY) आणि लंडन (LON) येथे शोध लागल्यामुळे त्याला “नायलॉन” असे नाव दिले.
- मजबूत, चमकदार आणि जलरोधक धागा आहे.
उपयोग:
- मासेमारी जाळी, कपडे, दोरखंड.
(ब) रेयॉन (Rayon)
- कापूस व लाकडाच्या लगद्यापासून तयार होतो.
- नैसर्गिक रेशीमसारखी चमक असल्याने याला “कृत्रिम रेशीम” म्हणतात.
उपयोग:
- साड्या, पडदे, सजावटीच्या वस्तू.
7. कागदनिर्मिती प्रक्रिया (Paper Making Process)
कागद कसा तयार केला जातो?
- लाकडाचे तुकडे करून त्यांना रसायनांमध्ये भिजवले जाते.
- त्याचा लगदा तयार करून रोलर्समधून लाटला जातो.
- कोरड्या झाल्यावर मोठ्या चादरी तयार होतात आणि कागद तयार होतो.
कागद वाचवण्याचे उपाय:
✔ दोन्ही बाजूंनी लिहून कागदाचा पूर्ण उपयोग करावा.
✔ रद्दी जमा करून पुनर्वापर (Recycle) करावा.
✔ झाडे वाचवण्यासाठी कागदाचा अपव्यय टाळावा.
8. पदार्थांमध्ये होणारे बदल आणि त्याचे प्रकार
(अ) बदलाचे प्रकार
परिवर्तनीय बदल (Reversible Change):
- मूळ स्वरूप पुन्हा मिळवता येतो.
- उदाहरण: बर्फ वितळणे, कापड इस्त्री करणे.
अपरिवर्तनीय बदल (Irreversible Change):
- मूळ पदार्थ परत मिळवता येत नाही.
- उदाहरण: काचेचा तुकडा फुटणे, कागद जळणे.
9. आपण काय शिकलो?
✔ पदार्थ म्हणजे काय? – ज्या घटकांपासून वस्तू बनतात त्यांना पदार्थ म्हणतात.
✔ नैसर्गिक आणि मानवनिर्मित पदार्थ – नैसर्गिक पदार्थ निसर्गात मिळतात, तर मानवनिर्मित पदार्थ प्रक्रिया करून बनवले जातात.
✔ व्हल्कनायझेशन – रबर मजबूत करण्यासाठी वापरली जाणारी प्रक्रिया.
✔ कृत्रिम धागे – नायलॉन, रेयॉन यांचा उपयोग कपडे, दोरखंड यासाठी होतो.
✔ कागद निर्मिती प्रक्रिया – लाकडाच्या लगद्यापासून कागद तयार होतो आणि तो वाचवणे आवश्यक आहे.
✔ पदार्थांचे गुणधर्म – कठीणपणा, लवचिकता, पारदर्शकता यानुसार पदार्थांचा उपयोग ठरतो.
Leave a Reply