सामान्य विज्ञान Notes Chapter 6 Class 6 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

पदार्थ आपल्या वापरातील

1. पदार्थ म्हणजे काय?

• आपल्या सभोवतालच्या प्रत्येक वस्तू काही ना काही पदार्थांपासून बनलेल्या असतात.
• ज्या घटकांपासून वस्तू तयार होतात त्यांना पदार्थ म्हणतात.
• पदार्थ लहान-लहान सूक्ष्म कणांनी बनलेले असतात.

उदाहरणे:

• लाकूड – टेबल, खुर्ची, कपाट.
• लोखंड – गेट, रेल्वे ट्रॅक, टाक्या.
• कापूस – कपडे, साड्या, उश्या.

2. पदार्थांचे प्रकार

(अ) नैसर्गिक पदार्थ (Natural Substances)

• निसर्गात थेट उपलब्ध असणाऱ्या पदार्थांना नैसर्गिक पदार्थ म्हणतात.
• हे दोन प्रकारचे असतात – जैविक आणि अजैविक पदार्थ.

1) जैविक पदार्थ (Biotic Substances)

• सजीवांपासून मिळणारे पदार्थ जैविक पदार्थ असतात.
• हे दोन प्रकारचे असतात – वनस्पतीजन्य आणि प्राणिजन्य पदार्थ.

2) अजैविक पदार्थ (Abiotic Substances)

• सजीवांपासून न मिळणारे, निसर्गात आढळणारे पदार्थ.

उदाहरणे:

• हवा, पाणी, माती, खडे, धातू.

(ब) मानवनिर्मित पदार्थ (Man-Made Substances)

• नैसर्गिक पदार्थांवर प्रक्रिया करून बनवलेले पदार्थ.
• मानवनिर्मित पदार्थ जास्त टिकाऊ आणि सोयीचे असतात.

उदाहरणे:

• प्लॅस्टिक – बाटल्या, खेळणी, कव्हर्स.
• सिमेंट – इमारती, पूल बांधण्यासाठी.
• नायलॉन – कपडे, मासेमारीची जाळी.

3. एकाच पदार्थापासून वेगवेगळ्या वस्तू कशा बनवता येतात?

यावरून पदार्थाचे गुणधर्म पाहूनच त्याचा उपयोग ठरवला जातो.

4. पदार्थांचे गुणधर्म आणि त्यांचा उपयोग

5. व्हल्कनायझेशन प्रक्रिया (Vulcanization Process)

• नैसर्गिक रबर मऊ असते, त्यामुळे ते अधिक मजबूत करण्यासाठी व्हल्कनायझेशन प्रक्रिया केली जाते.
• या प्रक्रियेत रबर आणि गंधक एकत्र तापवले जातात.

👉 उपयोग:

• टायर, पट्टे, चेंडू, रबर बूट.

6. कृत्रिम धागे आणि त्यांचा उपयोग

(अ) नायलॉन (Nylon)

• न्यूयॉर्क (NY) आणि लंडन (LON) येथे शोध लागल्यामुळे त्याला “नायलॉन” असे नाव दिले.
• मजबूत, चमकदार आणि जलरोधक धागा आहे.

उपयोग:

• मासेमारी जाळी, कपडे, दोरखंड.

(ब) रेयॉन (Rayon)

• कापूस व लाकडाच्या लगद्यापासून तयार होतो.
• नैसर्गिक रेशीमसारखी चमक असल्याने याला “कृत्रिम रेशीम” म्हणतात.

उपयोग:

• साड्या, पडदे, सजावटीच्या वस्तू.

7. कागदनिर्मिती प्रक्रिया (Paper Making Process)

कागद कसा तयार केला जातो?

1. लाकडाचे तुकडे करून त्यांना रसायनांमध्ये भिजवले जाते.
2. त्याचा लगदा तयार करून रोलर्समधून लाटला जातो.
3. कोरड्या झाल्यावर मोठ्या चादरी तयार होतात आणि कागद तयार होतो.

कागद वाचवण्याचे उपाय:

✔ दोन्ही बाजूंनी लिहून कागदाचा पूर्ण उपयोग करावा.

✔ रद्दी जमा करून पुनर्वापर (Recycle) करावा.

✔ झाडे वाचवण्यासाठी कागदाचा अपव्यय टाळावा.

8. पदार्थांमध्ये होणारे बदल आणि त्याचे प्रकार

(अ) बदलाचे प्रकार

परिवर्तनीय बदल (Reversible Change):

• मूळ स्वरूप पुन्हा मिळवता येतो.
• उदाहरण: बर्फ वितळणे, कापड इस्त्री करणे.

अपरिवर्तनीय बदल (Irreversible Change):

• मूळ पदार्थ परत मिळवता येत नाही.
• उदाहरण: काचेचा तुकडा फुटणे, कागद जळणे.

9. आपण काय शिकलो?

✔ पदार्थ म्हणजे काय? – ज्या घटकांपासून वस्तू बनतात त्यांना पदार्थ म्हणतात.

✔ नैसर्गिक आणि मानवनिर्मित पदार्थ – नैसर्गिक पदार्थ निसर्गात मिळतात, तर मानवनिर्मित पदार्थ प्रक्रिया करून बनवले जातात.

✔ व्हल्कनायझेशन – रबर मजबूत करण्यासाठी वापरली जाणारी प्रक्रिया.

✔ कृत्रिम धागे – नायलॉन, रेयॉन यांचा उपयोग कपडे, दोरखंड यासाठी होतो.

✔ कागद निर्मिती प्रक्रिया – लाकडाच्या लगद्यापासून कागद तयार होतो आणि तो वाचवणे आवश्यक आहे.

✔ पदार्थांचे गुणधर्म – कठीणपणा, लवचिकता, पारदर्शकता यानुसार पदार्थांचा उपयोग ठरतो.