सामान्य विज्ञान Notes Chapter 4 Class 6 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

आपत्ती व्यवस्थापन

१. आपत्ती म्हणजे काय?

आपत्ती म्हणजे अचानक उद्भवणारे संकट, ज्यामुळे जीवित, मालमत्ता आणि पर्यावरणाचे मोठे नुकसान होते.

आपत्तींचे प्रकार:

आपत्ती मुख्यतः दोन प्रकारच्या असतात:

1. नैसर्गिक आपत्ती – ज्या निसर्गाच्या क्रियेमुळे घडतात.

• महापूर
• भूकंप
• वादळ
• त्सुनामी
• ज्वालामुखी
• दरड कोसळणे

2. मानवनिर्मित आपत्ती – ज्या मानवी चुकीमुळे किंवा निष्काळजीपणामुळे होतात.

• आग लागणे
• रासायनिक वायू गळती
• बाँबस्फोट
• मोटार अपघात
• इमारतींची पडझड

२. महापूर (Flood)

महापुराची कारणे:

• अतिवृष्टीमुळे नदीकाठच्या भागात पाणी साचते.
• नद्या, तलाव आणि धरणांची भरती क्षमतेपेक्षा जास्त पाणी साचल्याने.
• सांडपाणी वाहून नेणाऱ्या यंत्रणेत अडथळे आल्यास.

महापुराचे परिणाम:

• शेतीचे मोठे नुकसान होते.
• लोकांचे घरांचे नुकसान होते.
• अनेक आजार पसरतात (मलेरिया, डेंग्यू, त्वचारोग).
• वाहतूक बंद पडते आणि जीवन विस्कळीत होते.

महापुरात घ्यायची काळजी:

• उंच ठिकाणी जाऊन आसरा घ्यावा.
• वाहत्या पाण्यात जाण्याचे टाळावे.
• गरजेच्या वस्तू, अन्न आणि पाणी सोबत ठेवावे.
• प्रशासनाने दिलेल्या सूचना पाळाव्यात.

३. भूकंप (Earthquake)

भूकंपाची कारणे:

• भूगर्भातील हालचालींमुळे पृथ्वी थरथरते.
• जमीनीला मोठ्या प्रमाणावर भेगा पडतात.
• मोठ्या धरणांच्या फटीमुळे किंवा खाणकामामुळे भूकंप होऊ शकतो.

भूकंपाचे परिणाम:

• मोठ्या इमारती, पूल, रस्ते पडतात.
• नद्यांच्या प्रवाहात बदल होऊ शकतो.
• लोकांचे जीव आणि मालमत्तेचे नुकसान होते.

भूकंपाच्या वेळी घ्यायची काळजी:

• मजबूत टेबलखाली किंवा भिंतीच्या कडेला उभे राहावे.
• लिफ्ट आणि जिन्याचा वापर करू नये.
• घराबाहेर असल्यास मोकळ्या जागेत रहावे.
• आपत्कालीन मदतीसाठी प्रशासनाशी संपर्क साधावा.

४. वादळ (Storm)

वादळाची कारणे:

• वेगाने वाहणाऱ्या वाऱ्यामुळे मोठे वादळ निर्माण होते.
• हवामानातील बदलामुळे कमी व उच्च दाबाच्या क्षेत्रांमध्ये वारे वेगाने वाहतात.

वादळाचे परिणाम:

• झाडे, वीजेचे खांब आणि घरांचे नुकसान होते.
• वीजपुरवठा खंडित होतो.
• जनजीवन विस्कळीत होते.

वादळाच्या वेळी घ्यायची काळजी:

• सुरक्षित ठिकाणी आसरा घ्यावा.
• विजेचे खांब आणि झाडांपासून दूर रहावे.
• घरातील खिडक्या आणि दरवाजे घट्ट बंद ठेवावेत.

५. वणवा (Forest Fire)

वणव्याची कारणे:

• जंगलात गरम हवामानामुळे किंवा विजेच्या कडकडाटाने आग लागते.
• मानवी निष्काळजीपणामुळे (सिगारेट, कचरा जाळणे) आग पसरते.

वणव्याचे परिणाम:

• मोठ्या प्रमाणात झाडांची हानी होते.
• प्राणी आणि पक्षांचे जीवन धोक्यात येते.
• वातावरण प्रदूषित होते.

वणवा टाळण्यासाठी उपाय:

• जंगलात आग न लावणे.
• कोरड्या गवताच्या ठिकाणी आग लागणार नाही याची काळजी घेणे.
• वनसंवर्धन आणि वनसंरक्षण करणे.

६. आपत्ती व्यवस्थापन म्हणजे काय?

आपत्तीपूर्वी आणि आपत्ती झाल्यानंतर घेतल्या जाणाऱ्या उपाययोजनांना आपत्ती व्यवस्थापन म्हणतात.

आपत्ती व्यवस्थापनाचे घटक:

• पूर्वतयारी: आपत्ती येण्यापूर्वी आवश्यक खबरदारी घेणे.
• तत्काल प्रतिसाद: आपत्तीच्या वेळी योग्य निर्णय घेऊन लोकांचे प्राण वाचवणे.
• नुकसान भरपाई: आपत्तीनंतर सरकार आणि संस्था लोकांना मदत करतात.

७. आपत्तीच्या वेळी महत्त्वाचे दूरध्वनी क्रमांक:

• पोलीस: 100
• अग्निशमन दल: 101
• रुग्णवाहिका: 102
• आपत्ती नियंत्रण कक्ष: 108

८. आपत्तीच्या वेळी घ्यावयाची काळजी

९. आपत्तीच्या वेळी पहिली मदत (प्रथमोपचार)

• कुत्रा चावल्यास – जखम साबण आणि पाण्याने स्वच्छ धुवावी, अँटी-रेबीज इंजेक्शन घ्यावे.
• सर्पदंश झाल्यास – जखमेच्या वर घट्ट कपडा बांधावा, रुग्णाला त्वरित डॉक्टरांकडे न्यावे.
• भाजल्यास – भाजलेल्या भागावर थंड पाणी टाकावे, फोड फोडू नये.
• उष्माघात झाल्यास – सावलीत विश्रांती द्यावी, पाणी व सरबत प्यायला द्यावे.