सामान्य विज्ञान Notes Chapter 2 Class 6 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

सजीव सृष्टी

१. सजीव आणि निर्जीव यामधील फरक

आपल्या सभोवती असणाऱ्या गोष्टी मुख्यतः दोन प्रकारच्या असतात – सजीव आणि निर्जीव.

सजीवांची वैशिष्ट्ये:

✔ वाढ (Growth)

✔ अन्नग्रहण (Nutrition)

✔ श्वसन (Respiration)

✔ उत्सर्जन (Excretion)

✔ पुनरुत्पादन (Reproduction)

✔ चेतनाक्षमता (Sensitivity)

✔ हालचाल (Movement)

✔ ठराविक आयुर्मान (Lifespan)

निर्जीव वस्तूंमध्ये ही वैशिष्ट्ये नसतात, त्यामुळे ते सजीवांपेक्षा वेगळे असतात.

२. सजीवांची वाढ (Growth in Living Organisms)

वनस्पतींची वाढ:

• वनस्पतींची वाढ आयुष्यभर सुरू राहते.
• खोड आणि फांद्यांची जाडी व उंची वाढते.
• सूर्यप्रकाश आणि पाण्यामुळे वनस्पतींची वाढ होते.

प्राण्यांची वाढ:

• प्राण्यांची वाढ ठराविक वयापर्यंत होते.
• मानव सुमारे १८-२१ वर्षे वाढतो.
• प्राण्यांची पिल्ले मोठी होऊन प्रौढ होतात.

३. अन्नग्रहण (Nutrition)

वनस्पती:

• वनस्पती सूर्यप्रकाशाच्या मदतीने प्रकाशसंश्लेषण (Photosynthesis) करतात.
• पानांतील हरितद्रव्य (Chlorophyll) या प्रक्रियेस मदत करते.
• प्रकाशसंश्लेषणामुळे वनस्पती ऑक्सिजन वायू तयार करतात.

प्राणी:

• प्राणी स्वतः अन्न तयार करू शकत नाहीत.
• शाकाहारी प्राणी (Herbivores) – गवत, पाने, फळे खातात. (उदा. गाय, मेंढी)
• मांसाहारी प्राणी (Carnivores) – इतर प्राण्यांची शिकार करतात. (उदा. वाघ, सिंह)
• सर्वभक्षी प्राणी (Omnivores) – वनस्पती आणि मांस दोन्ही खातात. (उदा. मानव, अस्वल)

४. श्वसन (Respiration)

सजीवांना जिवंत राहण्यासाठी ऑक्सिजन आवश्यक असतो. श्वसनाद्वारे ऑक्सिजन घेतला जातो आणि कार्बन डायऑक्साइड बाहेर टाकला जातो.

प्राणी कसे श्वसन करतात?

५. उत्सर्जन (Excretion)

शरीरात तयार होणारे निरुपयोगी व हानिकारक पदार्थ बाहेर टाकण्याच्या प्रक्रियेला उत्सर्जन म्हणतात.

प्राणी कसे उत्सर्जन करतात?

• मानव आणि इतर सस्तन प्राणी – मूत्रपिंडाच्या मदतीने (Kidneys) मूत्र तयार करतात.
• पक्षी – नाइट्रोजनयुक्त पदार्थ विडंबूच्या (Cloaca) द्वारे उत्सर्जित करतात.
• कीटक – विशेष उत्सर्जन नलिका असतात.

वनस्पतींचे उत्सर्जन:

• वनस्पती कार्बन डायऑक्साइड आणि ऑक्सिजन सूक्ष्म छिद्रांद्वारे बाहेर टाकतात.
• काही वनस्पती पानगळ (Leaf Shedding) करून उत्सर्जन करतात.

६. चेतनाक्षमता (Sensitivity and Response)

सजीव हे आपल्या सभोवतालच्या परिस्थितीला प्रतिसाद देतात.

✔ प्राणी: प्रकाश, ध्वनी, गंध यांना प्रतिसाद देतात.

✔ वनस्पती: सूर्यप्रकाशाकडे झुकतात, लाजाळूची पाने हात लावताच मिटतात.

उदा.

• अचानक प्रकाश पडल्यास डोळे मिचकावणे.
• गरम वस्तूला स्पर्श झाल्यास हात मागे घेणे.
• लाजाळूच्या पानांना हात लावल्यास ती मिटतात.

७. हालचाल (Movement in Living Organisms)

✔ प्राणी: स्वतःची जागा बदलू शकतात. (उदा. सिंह धावतो, मासे पोहतात, पक्षी उडतात.)

✔ वनस्पती: स्थान बदलत नाहीत, पण सूर्यप्रकाशाकडे झुकतात, मुळे जमिनीत वाढतात.

८. पुनरुत्पादन (Reproduction)

✔ सजीव स्वतःसारखे नवीन जीव निर्माण करतात, याला पुनरुत्पादन म्हणतात.

प्राण्यांचे पुनरुत्पादन:

• अंडज प्राणी (Oviparous) – अंडी घालतात. (उदा. कोंबडी, साप)
• जरायुज प्राणी (Viviparous) – पिल्लांना जन्म देतात. (उदा. मानव, वाघ)

वनस्पतींचे पुनरुत्पादन:

• बियांपासून नवीन वनस्पती उगवतात.
• काही वनस्पती खोड, पाने किंवा मुळांपासून उगवतात. (उदा. गुलाबाचे कलम, बटाटा)

९. ठराविक आयुर्मान (Lifespan of Living Organisms)

✔ प्रत्येक सजीव ठराविक काळासाठी जगतो आणि नंतर मृत्यू पावतो.

१०. पेशीमय रचना (Cellular Structure of Living Organisms)

✔ सजीवांचे शरीर पेशींपासून बनलेले असते.

✔ काही सजीव एकपेशीय (Unicellular) असतात, तर काही बहुपेशीय (Multicellular) असतात.

११. उपयुक्त आणि अपायकारक सजीव

✔ उपयुक्त सजीव:

• वनस्पती ऑक्सिजन देतात, अन्न व औषधे पुरवतात.
• प्राणी दूध, मांस, लोकर, खत देतात.

✖ अपायकारक सजीव:

• डास आणि माश्या रोग पसरवतात.
• उंदीर आणि झुरळ अन्न नष्ट करतात.
• काही साप, विंचू विषारी असतात.