सामान्य विज्ञान Notes Chapter 15 Class 6 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

चुंबकाची गंमत

1. चुंबक म्हणजे काय?

• जो पदार्थ लोखंड, निकेल आणि कोबाल्ट यांसारख्या धातूंना आकर्षित करतो, त्याला चुंबक म्हणतात.
• पदार्थाच्या या गुणधर्माला चुंबकत्व म्हणतात.
• चुंबकाचा उपयोग अनेक ठिकाणी केला जातो, जसे की होकायंत्र, मोटर, स्पीकर, विद्युत उपकरणे, मॅगलेव्ह ट्रेन इत्यादी.

2. चुंबकाचे प्रकार

नैसर्गिक चुंबक:

• हे पृथ्वीत नैसर्गिकरीत्या आढळतात.
• मॅग्नेटाइट हा एक नैसर्गिक चुंबक आहे.
• यालाच लोडस्टोन असेही म्हणतात.

मानवनिर्मित चुंबक:

• हे वेगवेगळ्या आकारात आणि प्रकारात तयार करता येतात.
• हे जास्त शक्तिशाली आणि दीर्घकाळ टिकणारे असतात.
• विविध उपकरणांमध्ये यांचा वापर केला जातो.

3. चुंबकाचे प्रकार आणि उपयोग

4. चुंबकाचे गुणधर्म

✅ चुंबकाचे दोन ध्रुव असतात – उत्तर ध्रुव (N) आणि दक्षिण ध्रुव (S).

✅ उत्तर-दक्षिण दिशेत स्थिर राहतो.

✅ सजातीय ध्रुव (N-N किंवा S-S) प्रतिकर्षण करतात (दूर ढकलतात).

✅ विजातीय ध्रुव (N-S) आकर्षण करतात (जवळ येतात).

✅ चुंबकाच्या टोकांना चुंबकत्व जास्त असते.

✅ चुंबक तोडल्यास नवे ध्रुव तयार होतात (म्हणजेच नवीन चुंबक तयार होतो).

✅ प्रवर्तित चुंबकत्व – काही लोखंडी वस्तूंना तात्पुरते चुंबकत्व मिळू शकते.

5. चुंबकाचा शोध

• ग्रीसमधील “मॅग्नेस” नावाच्या मेंढपाळाने मॅग्नेटाइट हा नैसर्गिक चुंबक शोधला.
• त्याच्या बुटाच्या लोखंडी खिळे एका दगडाला चिकटले होते, त्यामुळे त्याला हे आढळले.
• यावरूनच पुढे मानवनिर्मित चुंबक तयार करण्यात आले.

6. विद्युतचुंबक म्हणजे काय?

विद्युत प्रवाहाच्या साहाय्याने बनवलेला तात्पुरता चुंबक म्हणजे विद्युतचुंबक.

तो कसा तयार करतात?

1. लोखंडी खिळ्याभोवती तांब्याची तार गुंडाळली जाते.
2. तार बॅटरीला जोडली जाते.
3. विद्युत प्रवाह दिल्यास खिळा चुंबकासारखा कार्य करतो.
4. प्रवाह बंद केल्यास चुंबकत्व नाहीसे होते.

विद्युतचुंबकाचा उपयोग:

• क्रेनमध्ये लोखंडी सामान उचलण्यासाठी.
• दरवाजाच्या घंटांमध्ये.
• मोटारींमध्ये.

7. चुंबकाचा दैनंदिन जीवनातील उपयोग

होकायंत्र (कंपास): प्रवास करताना दिशानिर्देशनासाठी.

क्रेन: मोठ्या लोखंडी वस्तू उचलण्यासाठी.

स्पीकर आणि मोटर: आवाज आणि यांत्रिक शक्ती निर्माण करण्यासाठी.

फ्रिज आणि दरवाजे: दार घट्ट बंद राहण्यासाठी.

ATM कार्ड आणि हार्ड डिस्क: डेटा साठवण्यासाठी.

मॅगलेव्ह ट्रेन: चुंबकीय शक्तीवर चालणारी वेगवान ट्रेन.

8. चुंबक कसा खराब होतो?

❌ जर चुंबक आपटला, तापवला किंवा फोडला, तर त्याचे चुंबकत्व नष्ट होते.

❌ अयोग्य वापर आणि गैरव्यवहाराने चुंबकाचा प्रभाव कमी होतो.

❌ चुंबकाचे योग्य संरक्षण न केल्यास तो कमजोर होतो.

9. होकायंत्र (कंपास) म्हणजे काय?

• होकायंत्र हे दिशा शोधण्यासाठी वापरले जाते.
• त्यामध्ये असलेला चुंबक नेहमी उत्तर-दक्षिण दिशेत स्थिर राहतो.
• जुन्या काळी प्रवास करताना लोक होकायंत्राचा वापर करत असत.

10. कायमचा चुंबक आणि तात्पुरता चुंबक – फरक

11. मुख्य संकल्पना (टीप)

🔹 चुंबकाचे उत्तर आणि दक्षिण ध्रुव असतात.

🔹 सजातीय ध्रुव (N-N किंवा S-S) दूर ढकलतात, विजातीय ध्रुव (N-S) एकमेकांना आकर्षित करतात.

🔹 चुंबक उत्तर-दक्षिण दिशेत स्थिर राहतो.

🔹 विद्युतचुंबक तात्पुरता चुंबक असतो, तो विद्युत प्रवाह चालू असताना कार्य करतो.

🔹 मॅगलेव्ह ट्रेन चुंबकाच्या प्रतिकर्षणाने चालते.

🔹 ATM कार्ड, हार्ड डिस्क, स्पीकर्स यांमध्ये चुंबक वापरले जातात.

🔹 होकायंत्र दिशानिर्देशनासाठी उपयोगी आहे.