प्रकाश व छायानिर्मिती
1. प्रकाश म्हणजे काय?
- प्रकाश हा एक प्रकारची ऊर्जा आहे जो आपल्याला वस्तू पाहण्यास मदत करतो.
- जो पदार्थ स्वतः प्रकाश निर्माण करतो त्याला दीप्तीमान वस्तू म्हणतात (उदा. सूर्य, दिवा).
- जो पदार्थ स्वतः प्रकाश निर्माण करत नाही त्याला दीप्तिहीन वस्तू म्हणतात (उदा. पुस्तक, पेन).
2. प्रकाशाचे स्रोत (खोत) कोणते?
नैसर्गिक स्रोत:
- सूर्य (मुख्य स्रोत)
- तारे
- काजवे, अँगलरफिश
कृत्रिम स्रोत:
- विजेरी
- बल्ब
- मेणबत्ती
- ट्यूबलाईट
3. प्रकाशाचे संक्रमण (Propagation of Light)
✅ प्रकाश नेहमी सरळ रेषेत प्रवास करतो.
✅ प्रकाशाच्या मार्गात अडथळा आल्यास त्याचे परावर्तन होते.
✅ प्रकाशाच्या प्रवासामुळे आपल्याला वस्तू दिसतात.
उदाहरण:
- खिडकीच्या फटीतून प्रकाश आत येतो.
- धुळीच्या कणांवर प्रकाश पडल्याने त्याचा मार्ग दिसतो.
4. प्रकाशाचे परावर्तन (Reflection of Light)
- प्रकाश स्त्रोतापासून वस्तूवर पडतो आणि त्या वस्तूपासून परत फिरतो, याला प्रकाशाचे परावर्तन म्हणतात.
- आपण वस्तू पाहू शकतो कारण त्यावर पडलेला प्रकाश आपल्या डोळ्यांपर्यंत पोहोचतो.
- चंद्र स्वतः प्रकाश निर्माण करत नाही, तो सूर्यप्रकाश परावर्तित करून चमकतो.
✅ परावर्तन घडते: आरसा, काचेचे तावदान, तलावातील स्वच्छ पाणी.
❌ परावर्तन होत नाही: लाकडाचा तुकडा, कपडा, भिंत.
5. प्रतिबिंब (Image) आणि त्याचे प्रकार
1. सपाट आरशातील प्रतिबिंब:
- मूळ वस्तूइतकेच मोठे असते.
- डावे-उजवे बदललेले दिसते.
- वस्तूपासून ज्या अंतरावर आरसा आहे, त्याच अंतरावर प्रतिमा दिसते.
2. अपारदर्शक वस्तूंवरील छाया (Shadow):
- प्रकाशाच्या मार्गात अपारदर्शक वस्तू आली की छाया तयार होते.
- छायेचा आकार प्रकाश स्रोताच्या अंतरावर अवलंबून असतो.
- सकाळ-संध्याकाळ छाया मोठी असते, दुपारी ती लहान असते.
6. प्रकाशाचे गुणधर्म
✅ प्रकाश सरळ रेषेत प्रवास करतो.
✅ प्रकाशाचे परावर्तन वस्तूंवर होते आणि त्यामुळे आपल्याला वस्तू दिसतात.
✅ सपाट आरशात वस्तूची उजवी बाजू डावी आणि डावी बाजू उजवी दिसते.
✅ अपारदर्शक वस्तूंमुळे छाया तयार होते.
✅ सूर्यप्रकाशात 7 रंग असतात (वर्णपट).
7. प्रकाशातील 7 रंग कोणते? (Newton Disc प्रयोग)
- सूर्यप्रकाश अनेक रंगांचा बनलेला असतो.
- सर आयझॅक न्यूटन यांनी “न्यूटन तबकडी” तयार करून हे सिद्ध केले.
- हे 7 रंग म्हणजे इंद्रधनुष्याचे रंग आहेत:
- तांबडा
- नारिंगी
- पिवळा
- हिरवा
- निळा
- पारवा
- जांभळा
8. पारदर्शक, अर्धपारदर्शक आणि अपारदर्शक पदार्थ
- पारदर्शक पदार्थ: जे पदार्थ संपूर्ण प्रकाश आरपार जाऊ देतात. (उदा. काचेचा तुकडा, स्वच्छ पाणी)
- अर्धपारदर्शक पदार्थ: जे पदार्थ काही प्रमाणात प्रकाश आरपार जाऊ देतात. (उदा. रंगीत काच, मेणकागद)
- अपारदर्शक पदार्थ: जे पदार्थ प्रकाश जाऊ देत नाहीत. (उदा. लाकडाचे फळकूट, भिंत, कापड)
9. छायानिर्मिती (Shadow Formation)
✅ छाया फक्त अपारदर्शक वस्तूंमुळे तयार होते.
✅ छायेचा आकार आणि गडदपणा प्रकाश स्रोत, वस्तू आणि पडदा यांच्या अंतरावर अवलंबून असतो.
✅ सकाळ-संध्याकाळ छाया मोठी, तर दुपारी छोटी असते.
प्रयोग: छाया कशी तयार होते?
- एका खोलीत दिवा लावा.
- हात किंवा कोणतीही वस्तू दिव्यासमोर ठेवा.
- भिंतीवर छाया तयार होईल.
10. सूर्यतबकडी म्हणजे काय?
- पूर्वी लोक सूर्याच्या सावलीच्या हालचालींवरून वेळ मोजत असत.
- सूर्याच्या छायेचा वापर करून वेळ मोजण्याच्या उपकरणाला सूर्यतबकडी म्हणतात.
- जंतर-मंतर (दिल्ली) येथे प्राचीन सूर्यतबकडी आहे.
11. प्रकाश आणि वैज्ञानिक शोध
- सर आयझॅक न्यूटन: प्रकाशाच्या 7 रंगांचा शोध (Newton Disc प्रयोग).
- सर सी. व्ही. रामन: प्रकाशाच्या विकिरणासंबंधी “रामन परिणाम” शोधला.
- 2८ फेब्रुवारी हा राष्ट्रीय विज्ञान दिन म्हणून साजरा केला जातो.
12. मुख्य मुद्दे (टीप)
✅ प्रकाश सरळ रेषेत प्रवास करतो.
✅ प्रकाशाचे परावर्तन वस्तूंवर होते आणि त्यामुळे आपण वस्तू पाहू शकतो.
✅ सपाट आरशात प्रतिबिंब डावे-उजवे बदललेले दिसते.
✅ छाया तयार होण्यासाठी प्रकाश स्रोत, अपारदर्शक वस्तू आणि पडदा आवश्यक असतो.
✅ सूर्यप्रकाश 7 रंगांनी बनलेला असतो.
✅ सूर्यतबकडी वेळ मोजण्यासाठी वापरली जात होती.
Leave a Reply