सामान्य विज्ञान Notes Chapter 14 Class 6 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

प्रकाश व छायानिर्मिती

1. प्रकाश म्हणजे काय?

• प्रकाश हा एक प्रकारची ऊर्जा आहे जो आपल्याला वस्तू पाहण्यास मदत करतो.
• जो पदार्थ स्वतः प्रकाश निर्माण करतो त्याला दीप्तीमान वस्तू म्हणतात (उदा. सूर्य, दिवा).
• जो पदार्थ स्वतः प्रकाश निर्माण करत नाही त्याला दीप्तिहीन वस्तू म्हणतात (उदा. पुस्तक, पेन).

2. प्रकाशाचे स्रोत (खोत) कोणते?

नैसर्गिक स्रोत:

• सूर्य (मुख्य स्रोत)
• तारे
• काजवे, अँगलरफिश

कृत्रिम स्रोत:

• विजेरी
• बल्ब
• मेणबत्ती
• ट्यूबलाईट

3. प्रकाशाचे संक्रमण (Propagation of Light)

✅ प्रकाश नेहमी सरळ रेषेत प्रवास करतो.

✅ प्रकाशाच्या मार्गात अडथळा आल्यास त्याचे परावर्तन होते.

✅ प्रकाशाच्या प्रवासामुळे आपल्याला वस्तू दिसतात.

उदाहरण:

• खिडकीच्या फटीतून प्रकाश आत येतो.
• धुळीच्या कणांवर प्रकाश पडल्याने त्याचा मार्ग दिसतो.

4. प्रकाशाचे परावर्तन (Reflection of Light)

• प्रकाश स्त्रोतापासून वस्तूवर पडतो आणि त्या वस्तूपासून परत फिरतो, याला प्रकाशाचे परावर्तन म्हणतात.
• आपण वस्तू पाहू शकतो कारण त्यावर पडलेला प्रकाश आपल्या डोळ्यांपर्यंत पोहोचतो.
• चंद्र स्वतः प्रकाश निर्माण करत नाही, तो सूर्यप्रकाश परावर्तित करून चमकतो.

✅ परावर्तन घडते: आरसा, काचेचे तावदान, तलावातील स्वच्छ पाणी.

❌ परावर्तन होत नाही: लाकडाचा तुकडा, कपडा, भिंत.

5. प्रतिबिंब (Image) आणि त्याचे प्रकार

1. सपाट आरशातील प्रतिबिंब:

• मूळ वस्तूइतकेच मोठे असते.
• डावे-उजवे बदललेले दिसते.
• वस्तूपासून ज्या अंतरावर आरसा आहे, त्याच अंतरावर प्रतिमा दिसते.

2. अपारदर्शक वस्तूंवरील छाया (Shadow):

• प्रकाशाच्या मार्गात अपारदर्शक वस्तू आली की छाया तयार होते.
• छायेचा आकार प्रकाश स्रोताच्या अंतरावर अवलंबून असतो.
• सकाळ-संध्याकाळ छाया मोठी असते, दुपारी ती लहान असते.

6. प्रकाशाचे गुणधर्म

✅ प्रकाश सरळ रेषेत प्रवास करतो.

✅ प्रकाशाचे परावर्तन वस्तूंवर होते आणि त्यामुळे आपल्याला वस्तू दिसतात.

✅ सपाट आरशात वस्तूची उजवी बाजू डावी आणि डावी बाजू उजवी दिसते.

✅ अपारदर्शक वस्तूंमुळे छाया तयार होते.

✅ सूर्यप्रकाशात 7 रंग असतात (वर्णपट).

7. प्रकाशातील 7 रंग कोणते? (Newton Disc प्रयोग)

• सूर्यप्रकाश अनेक रंगांचा बनलेला असतो.
• सर आयझॅक न्यूटन यांनी “न्यूटन तबकडी” तयार करून हे सिद्ध केले.
• हे 7 रंग म्हणजे इंद्रधनुष्याचे रंग आहेत:
  1. तांबडा
  2. नारिंगी
  3. पिवळा
  4. हिरवा
  5. निळा
  6. पारवा
  7. जांभळा

8. पारदर्शक, अर्धपारदर्शक आणि अपारदर्शक पदार्थ

• पारदर्शक पदार्थ: जे पदार्थ संपूर्ण प्रकाश आरपार जाऊ देतात. (उदा. काचेचा तुकडा, स्वच्छ पाणी)
• अर्धपारदर्शक पदार्थ: जे पदार्थ काही प्रमाणात प्रकाश आरपार जाऊ देतात. (उदा. रंगीत काच, मेणकागद)
• अपारदर्शक पदार्थ: जे पदार्थ प्रकाश जाऊ देत नाहीत. (उदा. लाकडाचे फळकूट, भिंत, कापड)

9. छायानिर्मिती (Shadow Formation)

✅ छाया फक्त अपारदर्शक वस्तूंमुळे तयार होते.

✅ छायेचा आकार आणि गडदपणा प्रकाश स्रोत, वस्तू आणि पडदा यांच्या अंतरावर अवलंबून असतो.

✅ सकाळ-संध्याकाळ छाया मोठी, तर दुपारी छोटी असते.

प्रयोग: छाया कशी तयार होते?

• एका खोलीत दिवा लावा.
• हात किंवा कोणतीही वस्तू दिव्यासमोर ठेवा.
• भिंतीवर छाया तयार होईल.

10. सूर्यतबकडी म्हणजे काय?

• पूर्वी लोक सूर्याच्या सावलीच्या हालचालींवरून वेळ मोजत असत.
• सूर्याच्या छायेचा वापर करून वेळ मोजण्याच्या उपकरणाला सूर्यतबकडी म्हणतात.
• जंतर-मंतर (दिल्ली) येथे प्राचीन सूर्यतबकडी आहे.

11. प्रकाश आणि वैज्ञानिक शोध

• सर आयझॅक न्यूटन: प्रकाशाच्या 7 रंगांचा शोध (Newton Disc प्रयोग).
• सर सी. व्ही. रामन: प्रकाशाच्या विकिरणासंबंधी “रामन परिणाम” शोधला.
• 2८ फेब्रुवारी हा राष्ट्रीय विज्ञान दिन म्हणून साजरा केला जातो.

12. मुख्य मुद्दे (टीप)

✅ प्रकाश सरळ रेषेत प्रवास करतो.

✅ प्रकाशाचे परावर्तन वस्तूंवर होते आणि त्यामुळे आपण वस्तू पाहू शकतो.

✅ सपाट आरशात प्रतिबिंब डावे-उजवे बदललेले दिसते.

✅ छाया तयार होण्यासाठी प्रकाश स्रोत, अपारदर्शक वस्तू आणि पडदा आवश्यक असतो.

✅ सूर्यप्रकाश 7 रंगांनी बनलेला असतो.

✅ सूर्यतबकडी वेळ मोजण्यासाठी वापरली जात होती.