सामान्य विज्ञान Notes Chapter 13 Class 6 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

ध्वनी

1. ध्वनी म्हणजे काय?

• कोणताही आवाज म्हणजे ध्वनी होय.
• ध्वनी वस्तूच्या कंपनामुळे निर्माण होतो.
• जेव्हा वस्तूचे कंपन थांबते, तेव्हा ध्वनीही थांबतो.

2. ध्वनी कसा निर्माण होतो?

• स्पीकर, तारा, तबला यांसारख्या वस्तू जेव्हा हलतात किंवा कंपन करतात, तेव्हा ध्वनी निर्माण होतो.
• आपल्या स्वरयंत्रातील ध्वनीतंतूंच्या कंपनामुळे आपण बोलू शकतो.
• ध्वनी निर्माण करणाऱ्या वस्तूला ध्वनी स्रोत म्हणतात (उदा. घंटा, सतार, बशी फुटणे).

3. ध्वनीचे प्रसारण (प्रवेश)

ध्वनीलहरी हवेच्या माध्यमातून आपल्या कानांपर्यंत पोहोचतात.

ध्वनी वायू (हवा), द्रव (पाणी) आणि घन (लाकूड, धातू) माध्यमांतून प्रवास करतो.

ध्वनीचा वेग वायूपेक्षा पाण्यात जास्त आणि घन पदार्थात सर्वाधिक असतो.

प्रयोग:

• एका टेबलावर टिचकी मारा – हलकासा आवाज येईल.
• कान टेबलावर ठेवून टिचकी मारा – मोठा आवाज ऐकू येतो.

4. ध्वनी प्रदूषण म्हणजे काय?

• त्रासदायक आणि अनावश्यक आवाजामुळे ध्वनी प्रदूषण होते.
• सततच्या गोंगाटामुळे आपल्यावर वाईट परिणाम होतात.
• वाहने, कारखाने, मोठ्या स्पीकर्स, विमानतळ हे ध्वनी प्रदूषणाचे मुख्य कारणे आहेत.

ध्वनी प्रदूषणाचे दुष्परिणाम:

1. ऐकण्याची क्षमता कमी होणे (बहिरेपणा येणे).
2. मानसिक तणाव आणि चिडचिड वाढणे.
3. झोप न लागणे आणि लक्ष केंद्रित करण्यास अडचण.

5. ध्वनी प्रदूषण टाळण्यासाठी उपाय

✅ अनावश्यक हॉर्न वाजवू नये.

✅ टीव्ही, स्पीकर आणि रेडिओचा आवाज कमी ठेवावा.

✅ कारखाने, विमानतळ, रेल्वे स्थानके वस्तीपासून दूर असावीत.

✅ शाळा आणि दवाखान्यांच्या परिसरात शांतता पाळावी.

6. गोंगाट म्हणजे काय?

• मोठ्या आवाजाने त्रास होत असल्यास तो गोंगाट म्हणतात.
• काही आवाज आपल्याला आनंद देतात, पण इतरांसाठी ते त्रासदायक ठरू शकतात.

उदाहरणे:

1. गाड्यांचे हॉर्न मोठ्या आवाजात वाजवणे.
2. लग्नसमारंभातील स्पीकरचा मोठा आवाज.
3. कारखान्यांतील यंत्रांचा सततचा आवाज.

7. नवीन संकल्पना आणि शब्द

ध्वनीलहरी: ध्वनीलहरी म्हणजे ध्वनीच्या कंपनांचा प्रसार होण्याची प्रक्रिया.

स्वरयंत्र: आपल्या घशातील भाग जो आवाज निर्माण करतो.

डेसिबल (dB): ध्वनी मोजण्याचे एकक.

8. मुख्य मुद्दे (टीप)

✅ ध्वनी कंपनांमुळे निर्माण होतो आणि कंपन थांबल्यास ध्वनीही थांबतो.

✅ ध्वनीचा वेग वायूपेक्षा पाण्यात जास्त आणि घन पदार्थांत सर्वाधिक असतो.

✅ अनावश्यक आणि मोठ्या आवाजामुळे ध्वनी प्रदूषण होते.

✅ शाळा, दवाखाने आणि कार्यालयांमध्ये शांतता पाळणे गरजेचे आहे.

✅ गोंगाटामुळे मानसिक त्रास आणि बहिरेपणा निर्माण होऊ शकतो.