साधी यंत्रे
1. यंत्र म्हणजे काय?
- जी साधने आपल्याला कोणतेही काम सोपे करण्यास मदत करतात, त्यांना यंत्रे म्हणतात.
- यंत्रांचा उपयोग केल्याने कमी श्रम लागतो, वेळ वाचतो आणि काम जलद व सोपे होते.
यंत्रांचे दोन प्रकार:
साधी यंत्रे – सोपी रचना असलेली, हाताने किंवा थोड्या प्रयत्नांनी चालणारी यंत्रे.
- उदा. कात्री, ओपनर, सुई, घसरगुंडी
गुंतागुंतीची यंत्रे – अनेक साधी यंत्रे मिळून बनलेली यंत्रे.
- उदा. सायकल, मोटर, मशीन
2. साधी यंत्रे कोणती?
- साधी यंत्रे म्हणजे अशी यंत्रे जी एका ठिकाणी टेकलेली असतात आणि एकाच वेळी एका दिशेने काम करतात.
- साध्या यंत्रांचा उपयोग वस्तू हलवण्यासाठी, उचलण्यासाठी किंवा कापण्यासाठी केला जातो.
3. साध्या यंत्रांचे 6 प्रकार:
अ. तरफ (Lever) – उचलणारे यंत्र
एक काठी असते, ज्याच्या एका बाजूला बल (force) लावले जाते, दुसऱ्या बाजूला भार (load) असतो, आणि मध्ये टेकू (fulcrum) असतो. तीन प्रकारचे तरफ असतात:
1. पहिला प्रकार: टेकू मध्यभागी असतो.
- उदा. सी-सॉ, कात्री, कापसाचे दाताळे
2. दुसरा प्रकार: भार मध्यभागी असतो.
- उदा. ओपनर, वाहीवट, नटक्रॅकर
3. तिसरा प्रकार: बल मध्यभागी असतो.
- उदा. चिमटा, फास
आ. उतरण (Inclined Plane) – चढणारी पायरी
- जड वस्तू उंच जागेवर सहज नेण्यासाठी वापरली जाते.
- उदा. जिना, घसरगुंडी, क्रेन
इ. चक्र आणि अक्ष (Wheel and Axle) – चाक असलेले यंत्र
- मोठे चाक आणि त्याच्या मध्यभागी असलेला अक्ष यांच्या साहाय्याने वस्तू हलवता येतात.
- उदा. सायकलचे चाक, स्क्रू ड्रायव्हर, कारचे स्टीअरिंग
ई. पाचर (Wedge) – दोन भाग वेगळे करणारे यंत्र
- वस्तूंचे तुकडे करणे किंवा घट्ट बसवणे यासाठी वापरले जाते.
- उदा. सुरी, कुऱ्हाड, खिळा, सुई
उ. कप्पी (Screw) – फिरवून घट्ट करणारे यंत्र
- एका अक्षाभोवती गोलाकार गुंडाळी असलेल्या यंत्राला कप्पी म्हणतात.
- उदा. स्क्रू, बल्बचा आधार, बाटलीची झाकणं
ऊ. पुली (Pulley) – वजन उचलणारे यंत्र
- दोरखंड आणि चाकाच्या साहाय्याने वस्तू वर उचलल्या जातात.
- उदा. विहिरीतील दोरखंड, झेंडा उचलण्यासाठी पुली
4. साधी यंत्रे का महत्त्वाची आहेत?
कमी मेहनत लागते – वजन उचलण्यासाठी किंवा वस्तू हलवण्यासाठी सोपे होते.
वेळ वाचतो – काम लवकर पूर्ण करता येते.
ऊर्जा वाचते – मानवी श्रम कमी होतात.
सुरक्षितता वाढते – अपघात टाळण्यासाठी मदत होते.
5. आपल्या घरातील व आजूबाजूला दिसणारी साधी यंत्रे:
यंत्राचे नाव | प्रकार | उदाहरण |
---|---|---|
कात्री | तरफ (पहिला प्रकार) | कागद आणि कपडे कापण्यासाठी |
ओपनर | तरफ (दुसरा प्रकार) | बाटली उघडण्यासाठी |
स्क्रू ड्रायव्हर | कप्पी | स्क्रू घट्ट करण्यासाठी |
जिना | उतरण | उंचीवर जाण्यासाठी |
सायकलचे चाक | चक्र आणि अक्ष | वाहतुकीसाठी |
चिमटा | तरफ (तिसरा प्रकार) | गरम पदार्थ उचलण्यासाठी |
विहिरीतील दोरखंड | पुली | पाणी काढण्यासाठी |
6. सायकल कशी गुंतागुंतीचे यंत्र आहे?
सायकलमध्ये अनेक साधी यंत्रे एकत्र येतात, त्यामुळे ती गुंतागुंतीचे यंत्र आहे. सायकलमधील साधी यंत्रे:
- चाके – चक्र आणि अक्ष
- ब्रेक – तरफ
- चेन – पुली
Leave a Reply