सामान्य विज्ञान Notes Chapter 12 Class 6 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

साधी यंत्रे

1. यंत्र म्हणजे काय?

• जी साधने आपल्याला कोणतेही काम सोपे करण्यास मदत करतात, त्यांना यंत्रे म्हणतात.
• यंत्रांचा उपयोग केल्याने कमी श्रम लागतो, वेळ वाचतो आणि काम जलद व सोपे होते.

यंत्रांचे दोन प्रकार:

साधी यंत्रे – सोपी रचना असलेली, हाताने किंवा थोड्या प्रयत्नांनी चालणारी यंत्रे.

• उदा. कात्री, ओपनर, सुई, घसरगुंडी

गुंतागुंतीची यंत्रे – अनेक साधी यंत्रे मिळून बनलेली यंत्रे.

• उदा. सायकल, मोटर, मशीन

2. साधी यंत्रे कोणती?

• साधी यंत्रे म्हणजे अशी यंत्रे जी एका ठिकाणी टेकलेली असतात आणि एकाच वेळी एका दिशेने काम करतात.
• साध्या यंत्रांचा उपयोग वस्तू हलवण्यासाठी, उचलण्यासाठी किंवा कापण्यासाठी केला जातो.

3. साध्या यंत्रांचे 6 प्रकार:

अ. तरफ (Lever) – उचलणारे यंत्र

एक काठी असते, ज्याच्या एका बाजूला बल (force) लावले जाते, दुसऱ्या बाजूला भार (load) असतो, आणि मध्ये टेकू (fulcrum) असतो. तीन प्रकारचे तरफ असतात:

1. पहिला प्रकार: टेकू मध्यभागी असतो.

• उदा. सी-सॉ, कात्री, कापसाचे दाताळे

2. दुसरा प्रकार: भार मध्यभागी असतो.

• उदा. ओपनर, वाहीवट, नटक्रॅकर

3. तिसरा प्रकार: बल मध्यभागी असतो.

• उदा. चिमटा, फास

आ. उतरण (Inclined Plane) – चढणारी पायरी

• जड वस्तू उंच जागेवर सहज नेण्यासाठी वापरली जाते.
• उदा. जिना, घसरगुंडी, क्रेन

इ. चक्र आणि अक्ष (Wheel and Axle) – चाक असलेले यंत्र

• मोठे चाक आणि त्याच्या मध्यभागी असलेला अक्ष यांच्या साहाय्याने वस्तू हलवता येतात.
• उदा. सायकलचे चाक, स्क्रू ड्रायव्हर, कारचे स्टीअरिंग

ई. पाचर (Wedge) – दोन भाग वेगळे करणारे यंत्र

• वस्तूंचे तुकडे करणे किंवा घट्ट बसवणे यासाठी वापरले जाते.
• उदा. सुरी, कुऱ्हाड, खिळा, सुई

उ. कप्पी (Screw) – फिरवून घट्ट करणारे यंत्र

• एका अक्षाभोवती गोलाकार गुंडाळी असलेल्या यंत्राला कप्पी म्हणतात.
• उदा. स्क्रू, बल्बचा आधार, बाटलीची झाकणं

ऊ. पुली (Pulley) – वजन उचलणारे यंत्र

• दोरखंड आणि चाकाच्या साहाय्याने वस्तू वर उचलल्या जातात.
• उदा. विहिरीतील दोरखंड, झेंडा उचलण्यासाठी पुली

4. साधी यंत्रे का महत्त्वाची आहेत?

कमी मेहनत लागते – वजन उचलण्यासाठी किंवा वस्तू हलवण्यासाठी सोपे होते.

वेळ वाचतो – काम लवकर पूर्ण करता येते.

ऊर्जा वाचते – मानवी श्रम कमी होतात.

सुरक्षितता वाढते – अपघात टाळण्यासाठी मदत होते.

5. आपल्या घरातील व आजूबाजूला दिसणारी साधी यंत्रे:

6. सायकल कशी गुंतागुंतीचे यंत्र आहे?

सायकलमध्ये अनेक साधी यंत्रे एकत्र येतात, त्यामुळे ती गुंतागुंतीचे यंत्र आहे. सायकलमधील साधी यंत्रे:

• चाके – चक्र आणि अक्ष
• ब्रेक – तरफ
• चेन – पुली