सामान्य विज्ञान Notes Chapter 11 Class 6 Samanya Vigyan Maharashtra Board Marathi Medium

कार्य आणि ऊर्जा

१. कार्य म्हणजे काय?

• कोणत्याही वस्तूला बल लावल्याने जर ती वस्तू हलली किंवा विस्थापित झाली, तर कार्य घडते.
• ज्या वेळी बल लावले जाते आणि वस्तू हलते, तेव्हा कार्य होते.
• उदाहरणे:
  1. दार उघडणे व बंद करणे.
  2. खेळण्यातल्या गाडीला ढकलणे.
  3. बॅग उचलून एका जागेवरून दुसऱ्या जागी नेणे.

२. कार्य मोजण्यासाठी आवश्यक घटक

• कार्य मोजण्यासाठी दोन गोष्टींचा विचार केला जातो:
  1. लावलेले बल
  2. वस्तूचे विस्थापन

३. ऊर्जा म्हणजे काय?

• कार्य करण्याची क्षमता म्हणजे ऊर्जा.
• प्रत्येक गोष्टीला कार्य करण्यासाठी ऊर्जा लागते.
• ऊर्जा अनेक प्रकारची असते.

४. ऊर्जेचे प्रकार

गतिज ऊर्जा:

• कोणत्याही गतीमान वस्तूमध्ये असणारी ऊर्जा.
• उदाहरणे:
  • धावणाऱ्या खेळाडूमध्ये असलेली ऊर्जा.
  • गाडीच्या चाकांमध्ये असलेली ऊर्जा.

स्थितिज ऊर्जा:

• एखादी वस्तू उंचावर असेल तर तिच्यात असणारी ऊर्जा.
• उदाहरणे:
  • धरणातील पाण्यात असलेली ऊर्जा.
  • उंचावर ठेवलेल्या दगडात असलेली ऊर्जा.

उष्णता ऊर्जा:

• तापमान वाढविण्यासाठी लागणारी ऊर्जा.
• उदाहरणे:
  • सूर्यापासून मिळणारी ऊर्जा.
  • स्वयंपाक करताना गॅसने निर्माण होणारी ऊर्जा.

प्रकाश ऊर्जा:

• प्रकाशाच्या स्वरूपात असलेली ऊर्जा.
• उदाहरणे:
  • वनस्पतींनी अन्न तयार करताना वापरलेली सूर्याची प्रकाश ऊर्जा.
  • दिवा पेटवल्यावर मिळणारी प्रकाश ऊर्जा.

ध्वनी ऊर्जा:

• ध्वनीच्या स्वरूपात असलेली ऊर्जा.
• उदाहरणे:
  • मोठ्या आवाजाने फुटणाऱ्या फटाक्यांमधील ऊर्जा.
  • स्पीकरमधून बाहेर पडणारा आवाज.

रासायनिक ऊर्जा:

• पदार्थांमध्ये साठवलेली ऊर्जा जी रासायनिक क्रियेद्वारे मुक्त होते.
• उदाहरणे:
  • पेट्रोल आणि डिझेल जळल्याने निर्माण होणारी ऊर्जा.
  • बॅटरीमध्ये साठवलेली ऊर्जा.

५. ऊर्जा रूपांतरण

• ऊर्जा एका प्रकारातून दुसऱ्या प्रकारात रूपांतरित होते.
• उदाहरणे:
  1. धरणातील पाणी → विद्युत ऊर्जा
  2. सौर ऊर्जा → विद्युत ऊर्जा (सौर पॅनेलद्वारे)
  3. रासायनिक ऊर्जा → उष्णता ऊर्जा (इंधन जळल्यावर)

६. ऊर्जा स्रोत

ऊर्जा स्रोत दोन प्रकारचे असतात:

पारंपरिक ऊर्जा स्रोत (अनवीकरणीय ऊर्जा स्रोत)

• एकदा वापरल्यावर पुन्हा तयार न होणारे स्रोत.
• उदा. कोळसा, पेट्रोल, डिझेल, नैसर्गिक वायू.

अपारंपरिक ऊर्जा स्रोत (नवीकरणीय ऊर्जा स्रोत)

• सतत उपलब्ध राहणारे स्रोत.
• उदा. सौर ऊर्जा, पवन ऊर्जा, जलविद्युत ऊर्जा, समुद्राच्या लाटांची ऊर्जा, अणूऊर्जा.

७. ऊर्जा बचत आणि हरित ऊर्जा

• ऊर्जा वाचवण्यासाठी खालील उपाय केले पाहिजेत:
  1. अनावश्यक दिवे, पंखे बंद करणे.
  2. ऊर्जा बचत करणारे उपकरणे वापरणे (LED बल्ब, सौर उर्जेचा वापर इत्यादी).
  3. सार्वजनिक वाहतुकीचा वापर करणे.

हरित ऊर्जा:

• ज्या ऊर्जा स्रोतांमुळे प्रदूषण होत नाही, त्यांना हरित ऊर्जा म्हणतात.
• उदा. सौर ऊर्जा, पवन ऊर्जा, जलविद्युत ऊर्जा.