नैसर्गिक संसाधने – हवा, पाणी आणि जमीन
१. नैसर्गिक संसाधने म्हणजे काय?
- पृथ्वीवरील हवा, पाणी आणि जमीन हे सर्व सजीवांच्या मूलभूत गरजा पूर्ण करणारे घटक आहेत.
- हे घटक निसर्गतः तयार झालेले असतात आणि त्यांचा वापर मानवी गरजांसाठी केला जातो.
- हवा, पाणी आणि जमीन या तीनही संसाधनांमुळे पृथ्वीवरील जीवन शक्य आहे.
२. पृथ्वीवरील तीन महत्त्वाची आवरणे:
- शिलावरण (Lithosphere) – जमिनीचा भाग
- जलावरण (Hydrosphere) – पाण्याचा भाग
- वातावरण (Atmosphere) – हवेमधील वायूंचा भाग
हवा (Air)
१. हवा म्हणजे काय?
- हवा म्हणजे विविध वायूंचे मिश्रण असते.
- हवेच्या थराला वातावरण म्हणतात आणि तो पृथ्वीभोवती असतो.
२. हवेतील घटक:
| वायू | हवेतील प्रमाण | उपयोग |
|---|---|---|
| नायट्रोजन (N₂) | ७८% | सजीवांना प्रथिने मिळवण्यासाठी मदत करते. |
| ऑक्सिजन (O₂) | २१% | श्वसनासाठी आणि ज्वलनासाठी उपयुक्त. |
| कार्बन डायऑक्साइड (CO₂) | ०.०३% | वनस्पतींना अन्ननिर्मितीस मदत करते. |
| अरगॉन (Ar) | ०.९% | विजेच्या बल्बमध्ये वापरला जातो. |
| निऑन, क्रिप्टॉन, झेनॉन | ०.०७% | जाहिरातींच्या दिव्यांमध्ये आणि फ्लॅश फोटोग्राफीमध्ये वापरले जातात. |
३. हवेचे महत्त्व:
✔ सजीवांना श्वसनासाठी ऑक्सिजन आवश्यक आहे.
✔ वनस्पती प्रकाशसंश्लेषणासाठी कार्बन डायऑक्साइड वापरतात.
✔ ढग, पाऊस आणि हवामानातील बदल हे हवेच्या गतीमुळे होतात.
४. वायू प्रदूषण म्हणजे काय?
- हवेतील वायूंचा समतोल बिघडल्यास वायू प्रदूषण होते.
- कारणे: वाहने, कारखाने, जळणारे इंधन (कोळसा, लाकूड).
- परिणाम: हवा श्वास घेण्यास अयोग्य बनते, त्यामुळे विविध आजार होतात.
५. ओझोन थराचे महत्त्व:
- ओझोन वायू (O₃) पृथ्वीभोवती संरक्षक कवच तयार करतो.
- सूर्याच्या अतिनील किरणांपासून सजीवांचे संरक्षण करतो.
- क्लोरोफ्लुरोकार्बन (CFC) सारखे वायू ओझोनच्या थराला नुकसान पोहोचवतात.
पाणी (Water)
१. पृथ्वीवरील पाण्याचे प्रमाण:
| पाण्याचा प्रकार | पाण्याचे प्रमाण |
|---|---|
| समुद्र व महासागर (खारट पाणी) | ९७% |
| हिमनद्या आणि ध्रुवीय बर्फ | २% |
| नद्या, तलाव, भूजल (गोडे पाणी) | १% |
२. पाण्याचे गुणधर्म:
✔ पाण्याला रंग, चव आणि वास नसतो.
✔ अनेक पदार्थ पाण्यात सहज विरघळतात, त्यामुळे पाणी वैश्विक विद्रावक (Universal Solvent) आहे.
✔ पाणी तीन अवस्थांमध्ये आढळते –
- घन (बर्फ) – हिमनद्या, गोठलेले पाणी.
- द्रव (पाणी) – नद्या, तलाव, विहिरी, भूजल.
- वायू (बाष्प) – ढग, वाफ.
३. पाण्याचा उपयोग:
✔ पिण्यासाठी आणि अन्न शिजवण्यासाठी.
✔ शेती, उद्योगधंदे, वीज निर्मितीसाठी.
✔ स्वच्छता आणि आरोग्यासाठी.
४. पाण्याची कमतरता का जाणवते?
- समुद्रातील पाणी खारट असल्यामुळे पिण्यास अयोग्य आहे.
- वाढती लोकसंख्या आणि औद्योगिकीकरणामुळे पाण्याचा जास्त वापर केला जातो.
- जंगलतोड आणि जमिनीचा ऱ्हास यामुळे भूजल साठे कमी होत आहेत.
५. पाणी वाचवण्याचे उपाय:
✔ पाणी काटकसरीने वापरा.
✔ पाणी साठवून ठेवा आणि पुन्हा वापरा.
✔ झाडे लावा, कारण ती भूजल वाढवतात.
✔ पावसाचे पाणी संकलन करा.
जमीन (Soil and Land)
१. जमीन म्हणजे काय?
- पृथ्वीवरील दगड, माती आणि खडकांनी बनलेला भाग म्हणजे जमीन.
- जमीन शेती, उद्योग, घरे बांधण्यासाठी उपयोगी आहे.
२. जमिनीचे प्रकार:
✔ मृदा (Soil) – शेतीसाठी उपयुक्त, झाडे वाढण्यासाठी आवश्यक.
✔ खडकाळ जमीन (Rocky Land) – बांधकामासाठी उपयुक्त.
✔ डोंगराळ भाग (Mountainous Land) – नैसर्गिक वनसंपदा व प्राणीवास.
३. मृदेची निर्मिती कशी होते?
- वारा, पाऊस, उष्णता आणि थंडीमुळे खडकांचे छोटे तुकडे होतात.
- ही प्रक्रिया लाखो वर्षे चालते आणि यामुळे मृदा तयार होते.
- मृदेतील सूक्ष्मजीव आणि सेंद्रिय घटक सुपीकता वाढवतात.
४. मृदेचे जैविक आणि अजैविक घटक:
| जैविक घटक | अजैविक घटक |
|---|---|
| सूक्ष्मजीव, झाडांच्या मुळ्या, गवत, गांडुळे | खडे, वाळू, माती, खनिजे |
५. जमिनीचे संरक्षण:
✔ झाडे लावा आणि जंगलतोड थांबवा.
✔ शेतीच्या योग्य पद्धती अवलंबा.
✔ मृदासंरक्षणासाठी बांध, बंधारे तयार करा.
नैसर्गिक संसाधनांचे संरक्षण का आवश्यक आहे?
✔ सजीवांच्या जगण्यासाठी हवा, पाणी आणि जमीन महत्त्वाची आहेत.
✔ मानवी हस्तक्षेपामुळे नैसर्गिक संसाधनांचा नाश होत आहे.
✔ भविष्यातील पिढ्यांसाठी ही संसाधने टिकवणे गरजेचे आहे.
Leave a Reply