नागरिकशास्त्र Notes Chapter 5 जिल्हा प्रशासन Class 6 Nagrik Shastra Maharashtra Board Marathi Medium

१. जिल्हा प्रशासन म्हणजे काय?

• जिल्ह्यातील सर्व व्यवहार सुरळीत चालावेत म्हणून शासन जिल्हा प्रशासन चालवते.
• जिल्हाधिकारी, जिल्हा पोलीस प्रमुख आणि जिल्हा न्यायालय हे जिल्हा प्रशासनाचे महत्त्वाचे घटक आहेत.
• जिल्हा प्रशासन कायदा-सुव्यवस्था, न्यायदान, निवडणुका, शेती, आणि आपत्ती व्यवस्थापन यांसाठी जबाबदार असते.

२. जिल्हाधिकारी – जिल्ह्याचा प्रशासकीय प्रमुख

जिल्हाधिकारी म्हणजे कोण?

• जिल्ह्याचा मुख्य प्रशासकीय अधिकारी असतो.
• त्याची नेमणूक राज्यशासन करते.

जिल्हाधिकाऱ्याची प्रमुख कामे –

तालुकास्तरावर तहसीलदार असतो, जो जिल्हाधिकाऱ्याला मदत करतो.

३. जिल्हा पोलीस प्रमुख – कायदा व सुव्यवस्था राखणारा अधिकारी

जिल्हा पोलीस प्रमुख म्हणजे कोण?

• जिल्ह्यातील प्रमुख पोलीस अधिकारी.
• त्याला पोलीस अधीक्षक (Superintendent of Police – SP) असे म्हणतात.

मुख्य जबाबदाऱ्या –

✅ गुन्हेगारी रोखणे व तपास करणे.

✅ कायदा व सुव्यवस्था राखणे.

✅ मोठ्या गर्दीच्या ठिकाणी सुरक्षेची व्यवस्था करणे.

✅ आपत्तीच्या वेळी मदतकार्य करणे.

शहरात शांतता राखण्याची जबाबदारी पोलीस आयुक्तावर असते.

४. जिल्हा न्यायालय – न्यायदान करणारी संस्था

जिल्हा न्यायालय म्हणजे काय?

• जिल्ह्यातील सर्व तंट्यांवर न्यायनिवाडा करणारी संस्था म्हणजे जिल्हा न्यायालय.
• येथे मुख्य जिल्हा न्यायाधीश व इतर न्यायाधीश असतात.

भारताच्या न्यायव्यवस्थेची रचना –

1. सर्वोच्च न्यायालय (दिल्ली) – संपूर्ण देशासाठी न्यायदान करते.
2. उच्च न्यायालये – प्रत्येक राज्यासाठी.
3. जिल्हा न्यायालय – जिल्ह्यातील न्यायव्यवस्था पाहते.
4. तालुका न्यायालय आणि महसूल न्यायालय – गाव किंवा तालुक्यातील छोटे तंटे सोडवतात.

जर तालुका न्यायालयाचा निर्णय योग्य वाटला नाही, तर जिल्हा न्यायालयात अपील करता येते.

५. आपत्ती व्यवस्थापन – नैसर्गिक संकटांवर उपाययोजना

आपत्ती व्यवस्थापन म्हणजे काय?

• भूकंप, पूर, वादळ, आगीसारख्या संकटांचा सामना करण्यासाठी तयार असणे म्हणजे आपत्ती व्यवस्थापन.
• जिल्हा प्रशासन आणि नागरिक दोघांनीही आपत्तीच्या वेळी सतर्क राहणे गरजेचे असते.

मुख्य आपत्ती आणि उपाय –

घरात महत्त्वाच्या सेवांचे संपर्क क्रमांक ठेवणे आवश्यक आहे, जसे की – दवाखाने, पोलीस, अग्निशमन दल.

६. महाराष्ट्रातील काही महत्त्वाचे प्रशासकीय प्रयोग

लखीना पॅटर्न (अहमदनगर जिल्हा) –

•  प्रशासन अधिक कार्यक्षम करण्यासाठी सुधारणा केल्या.
•  “एक खिडकी योजना” सुरू केली, ज्यामुळे नागरिकांची कामे एका ठिकाणी होऊ लागली.

दळवी पॅटर्न (पुणे जिल्हा) –

•  फायलींची विलंब न करता तत्काळ निपटारा करण्यावर भर.
•  प्रशासनातील विलंब टाळण्यासाठी “झिरो पेन्डन्सी” प्रणाली लागू केली.

चहांदे पॅटर्न (नाशिक जिल्हा) –

• अधिकाऱ्यांनी थेट गावात जाऊन लोकांच्या समस्या ऐकाव्यात यासाठी “ग्रामस्थ दिन” योजना सुरू केली.

७. महत्त्वाचे मुद्दे (संक्षिप्त पुनरावलोकन)

✔ जिल्हाधिकारी जिल्ह्याचा प्रशासकीय प्रमुख असतो.

✔ पोलीस अधीक्षक जिल्ह्यातील कायदा व सुव्यवस्था राखतो.

✔ जिल्हा न्यायालय जिल्ह्यातील तंट्यांवर न्यायनिवाडा करते.

✔ आपत्ती व्यवस्थापनात प्रशासन आणि नागरिक दोघांनीही सतर्क राहणे गरजेचे असते.

✔ प्रशासकीय सुधारणा करण्यासाठी महाराष्ट्रातील काही अधिकाऱ्यांनी महत्त्वाचे प्रयोग राबवले.