नागरिकशास्त्र Notes Chapter 4 शहरी स्थानिक शासन संस्था Class 6 Nagrik Shastra Maharashtra Board Marathi Medium

१. शहरी स्थानिक शासन संस्था म्हणजे काय?

• शहराच्या व्यवस्थापनासाठी असलेल्या संस्थांना शहरी स्थानिक शासन संस्था म्हणतात.
• ग्रामीण भागात ग्रामपंचायत, पंचायत समिती आणि जिल्हा परिषद असते, तसेच शहरी भागात नगरपंचायत, नगरपरिषद आणि महानगरपालिका असतात.
• या संस्था शहराच्या विकास, स्वच्छता, पाणीपुरवठा, रस्ते आणि वाहतूक यांसाठी जबाबदार असतात.

२. शहरी भागातील समस्या

शहरांची लोकसंख्या मोठ्या प्रमाणात वाढत असल्याने त्यांना अनेक समस्या भेडसावतात.

📌 शहरातील सोयी

• उद्योग आणि व्यवसायाच्या संधी
• मोठ्या प्रमाणावर रोजगार उपलब्ध
• वाहतूक आणि शिक्षण सुविधा
• कला, साहित्य, मनोरंजन सुविधा

📌 शहरातील समस्या

• अपुरा पाणीपुरवठा आणि स्वच्छतेची समस्या
• वाढती लोकसंख्या आणि निवाऱ्याची टंचाई
• वाहतूक कोंडी आणि प्रदूषण
• वाढती गुन्हेगारी आणि कचऱ्याची समस्या

३. नगरपंचायत – लहान शहरांसाठी स्थानिक संस्था

नगरपंचायत कोणत्या भागासाठी असते?

• नगरपंचायत ही गावातून शहर होत असलेल्या भागासाठी असते.
• पूर्णतः शहर नाही आणि गावही नाही, अशा ठिकाणी नगरपंचायत स्थापन केली जाते.

नगरपंचायतीच्या निवडणुका

• दर ५ वर्षांनी निवडणुका होतात.
• नगरपंचायतीचे सदस्य एकमेकांपैकी अध्यक्ष आणि उपाध्यक्ष निवडतात.

नगरपंचायतीची कामे

• पाणीपुरवठा, स्वच्छता आणि आरोग्य सुविधा पुरवणे
• सार्वजनिक दिवाबत्ती आणि रस्ते दुरुस्ती
• स्थानिक बाजारपेठ आणि कचऱ्याची विल्हेवाट

४. नगरपरिषद – मध्यम आकाराच्या शहरांसाठी संस्था

नगरपरिषद कोणत्या भागासाठी असते?

• मध्यम आकाराच्या शहरांसाठी नगरपरिषद स्थापन केली जाते.
• नगरपरिषद मोठ्या प्रमाणावर लोकसंख्येच्या सेवेसाठी कार्य करते.

नगरपरिषदेच्या निवडणुका

• दर ५ वर्षांनी निवडणुका होतात.
• नगरपरिषदेचे सदस्य नगरसेवक असतात.
• नगरसेवक आपल्यापैकी एकाला नगराध्यक्ष म्हणून निवडतात.

नगरपरिषदेची मुख्य कामे (आवश्यक कामे)

✅ पाणीपुरवठा आणि मलनिःसारण व्यवस्था

✅ सार्वजनिक आरोग्य आणि स्वच्छता

✅ रस्ते आणि वाहतूक व्यवस्थापन

✅ जन्म-मृत्यू आणि विवाह नोंदणी

📌 नगरपरिषद काही ऐच्छिक कामेही करते

• रस्त्यांची आखणी आणि सुधारणे
• सार्वजनिक बागा आणि उद्याने तयार करणे
• गुरांसाठी सुरक्षित निवारा उपलब्ध करणे

प्रत्येक नगरपरिषदेसाठी एक मुख्याधिकारी असतो, जो नगरपरिषदेच्या निर्णयांची अंमलबजावणी करतो.

५. महानगरपालिका – मोठ्या शहरांसाठी संस्था

महानगरपालिका कोणत्या शहरांसाठी असते?

• मोठ्या शहरांसाठी महानगरपालिका असते.
• महाराष्ट्रातील पहिली महानगरपालिका मुंबई महानगरपालिका होती.

महानगरपालिकेच्या निवडणुका

• दर ५ वर्षांनी निवडणुका होतात.
• सदस्यांना नगरसेवक म्हणतात.
• नगरसेवक आपल्यापैकी एकाला महापौर आणि दुसऱ्याला उपमहापौर म्हणून निवडतात.
• महापौर हा शहराचा प्रथम नागरिक मानला जातो.

महानगरपालिकेच्या मुख्य जबाबदाऱ्या

✅ शहराच्या विकासासाठी योजना आखणे

✅ आरोग्य सेवा, शिक्षण आणि वाहतूक सुधारणा

✅ कचऱ्याची विल्हेवाट आणि पाणीपुरवठा सुधारणा

📌 महानगरपालिकेच्या प्रमुख समित्या

• शिक्षण समिती
• आरोग्य समिती
• परिवहन समिती

महानगरपालिका आयुक्त हा महानगरपालिकेच्या सर्व निर्णयांची अंमलबजावणी करतो.

६. शहरी स्थानिक शासन संस्थांचे पदाधिकारी आणि अधिकारी

७. नगरपरिषद आणि महानगरपालिकेच्या योजनांचे महत्त्व

• डेंग्यू आणि मलेरियासारख्या आजारांचा प्रसार रोखण्यासाठी स्वच्छता मोहिमा राबवतात.
• टायर, नारळाच्या करवंट्या आणि रिकामे डबे काढून टाकण्यासाठी जनजागृती केली जाते.
• पाणीपुरवठा आणि वाहतूक सुधारण्यासाठी नवीन योजना आखल्या जातात.
• सार्वजनिक उद्याने, विरंगुळा केंद्रे आणि खेळाची मैदाने बांधली जातात.

८. आरक्षण म्हणजे काय?

• नगरपंचायत, नगरपरिषद आणि महानगरपालिकांमध्ये काही जागा अनुसूचित जाती, अनुसूचित जमाती आणि मागासवर्गीयांसाठी राखीव असतात.
• महिलांसाठी एकूण जागांपैकी ५०% जागा राखीव ठेवण्यात आल्या आहेत.
• यामुळे समाजातील सर्व घटकांना समान संधी मिळते आणि निर्णय प्रक्रियेत त्यांचा सहभाग वाढतो.

९. महत्त्वाचे मुद्दे (संक्षिप्त पुनरावलोकन)

✔ नगरपंचायत – लहान शहरी भागासाठी.

✔ नगरपरिषद – मध्यम आकाराच्या शहरांसाठी.

✔ महानगरपालिका – मोठ्या शहरांसाठी.

✔ महापौर हा शहराचा प्रथम नागरिक असतो.

✔ शहरातील स्वच्छता, वाहतूक आणि आरोग्य सेवा सुधारण्यासाठी स्थानिक शासन संस्था कार्य करतात.

✔ महानगरपालिका आयुक्त हा प्रशासनाचा प्रमुख असतो.

✔ नगरपरिषद आणि महानगरपालिका आरोग्य सुधारणा, शिक्षण आणि सार्वजनिक सुविधा पुरवतात.