नागरिकशास्त्र Notes Chapter 3 ग्रामीण स्थानिक शासन संस्था Class 6 Nagrik Shastra Maharashtra Board Marathi Medium

१. स्थानिक शासन म्हणजे काय?

आपल्या देशातील प्रशासन तीन स्तरांवर चालते –

1. संघशासन – संपूर्ण देशासाठी जबाबदार (संरक्षण, परराष्ट्र व्यवहार, चलन व्यवस्थापन).
2. राज्यशासन – राज्यासाठी जबाबदार (कायदा-सुव्यवस्था, आरोग्य, शिक्षण).
3. स्थानिक शासन संस्था – गाव आणि शहरांसाठी जबाबदार.

स्थानिक शासन दोन प्रकारचे असते –

1. ग्रामीण स्थानिक शासन (गावांसाठी) – पंचायती राजव्यवस्था
2. शहरी स्थानिक शासन (शहरांसाठी) – महानगरपालिका, नगरपरिषद इत्यादी

ग्रामपंचायत, पंचायत समिती आणि जिल्हा परिषद मिळून “पंचायती राजव्यवस्था” तयार होते.

२. ग्रामपंचायत – गावाच्या विकासासाठी मुख्य संस्था

ग्रामपंचायत म्हणजे काय?

• गावाच्या स्थानिक कारभारासाठी ग्रामपंचायत जबाबदार असते.
• पाचशेपेक्षा कमी लोकसंख्या असलेल्या २ किंवा अधिक गावांसाठी गट ग्रामपंचायत असते.

ग्रामपंचायतीची मुख्य कामे –

✅ पाणीपुरवठा, दिवाबत्ती व स्वच्छता व्यवस्था.
✅ जन्म-मृत्यू आणि विवाहाच्या नोंदी ठेवणे.
✅ रस्ते, गटारे आणि सार्वजनिक ठिकाणांची देखभाल करणे.

📌 ग्रामपंचायतीचे पदाधिकारी व अधिकारी –

1. सरपंच – ग्रामपंचायतीचा प्रमुख

• ग्रामपंचायतीच्या निवडणुका दर पाच वर्षांनी होतात.
• निवडून आलेले सदस्य आपल्यापैकी एकाला सरपंच व एकाला उपसरपंच निवडतात.

सरपंचाच्या जबाबदाऱ्या –

• ग्रामसभेच्या बैठका घेणे.
• गावाच्या विकास योजना तयार करणे आणि राबवणे.
• गरजेप्रमाणे सरकारी योजनांचा लाभ गावाला मिळवून देणे.

2. ग्रामसेवक – ग्रामपंचायतीचा सचिव

• ग्रामसेवकाची नेमणूक जिल्हा परिषदेच्या मुख्य कार्यकारी अधिकारी (CEO) करतात.
• कामे –
  ✅ ग्रामपंचायतीच्या दैनंदिन कामकाजावर लक्ष ठेवणे.
  ✅ ग्रामसभेच्या सूचना ग्रामपंचायतीपर्यंत पोहोचवणे.

📌 ग्रामसभा – ग्रामपंचायतीवरील नियंत्रण करणारी संस्था

ग्रामसभा म्हणजे काय?

• गावातील प्रत्येक मतदार ग्रामसभेचा सदस्य असतो.
• दरवर्षी किमान ६ वेळा ग्रामसभा बोलावणे बंधनकारक आहे.

ग्रामसभेची महत्त्वाची कामे –

• ग्रामपंचायतीच्या कामाचा आढावा घेणे.
• नवीन विकास योजनांवर चर्चा करणे.
• शासनाच्या योजनांचा लाभ कोणाला द्यायचा हे ठरवणे.

📌 ग्रामसभेत महिलांचा सहभाग –

• ग्रामसभा होण्याआधी गावातील महिलांची स्वतंत्र सभा होते.
• महिलांसाठी महत्त्वाचे विषय – पिण्याचे पाणी, आरोग्य, शिक्षण, रोजगार, दारूबंदी.
• महिलांना ग्रामसभा व ग्रामपंचायतीच्या निर्णय प्रक्रियेत अधिक सहभाग मिळतो.

३. पंचायत समिती – तालुक्याच्या विकासासाठी संस्था

पंचायत समिती म्हणजे काय?

• एका तालुक्यातील सर्व गावांसाठी पंचायत समिती असते.
• ग्रामपंचायत आणि जिल्हा परिषद यांना जोडणारा दुवा म्हणजे पंचायत समिती.

मुख्य कामे –

• शिक्षण, आरोग्य, कृषी आणि स्वच्छता यासंबंधी योजना तयार करणे.
• तालुक्यातील विकास आराखडे तयार करणे.
• पंचायत समितीला राज्यशासन आणि जिल्हा परिषदेच्या निधीतून आर्थिक मदत मिळते.

📌 पंचायत समितीचे पदाधिकारी –

1. सभापती – पंचायत समितीच्या सभा घेतो व कामकाज पाहतो.
2. उपसभापती – सभापतीच्या अनुपस्थितीत काम पाहतो.

४. जिल्हा परिषद – जिल्ह्याच्या विकासासाठी संस्था

जिल्हा परिषद म्हणजे काय?

• प्रत्येक जिल्ह्यासाठी एक जिल्हा परिषद असते.
• सध्या महाराष्ट्रात ३६ जिल्हे आहेत पण ३४ जिल्हा परिषदा आहेत (मुंबई व मुंबई उपनगरला जिल्हा परिषद नाही).

मुख्य कामे –

• जिल्ह्यातील शिक्षण, आरोग्य आणि जलव्यवस्थापन सुधारणा करणे.
• जिल्ह्यातील पाणीपुरवठा, सांडपाणी व्यवस्थापन आणि शेती विकासासाठी योजना तयार करणे.
• तालुक्यांतील पंचायत समितींना मार्गदर्शन व मदत करणे.

📌 जिल्हा परिषदेचे पदाधिकारी –

1. अध्यक्ष – जिल्हा परिषदेच्या सर्व कामकाजावर नियंत्रण ठेवतो.
2. उपाध्यक्ष – अध्यक्षाच्या अनुपस्थितीत काम पाहतो.
3. मुख्य कार्यकारी अधिकारी (CEO) – राज्यशासन नियुक्त अधिकारी जो जिल्हा परिषदेच्या निर्णयांची अंमलबजावणी करतो.

५. पंचायती राजव्यवस्थेतील निवडणुका आणि पात्रता

ग्रामपंचायत, पंचायत समिती आणि जिल्हा परिषद यांच्या निवडणुका ५ वर्षांनी होतात.

निवडणूक लढवण्यासाठी आवश्यक पात्रता –

• उमेदवार २१ वर्षे पूर्ण असावा.
• उमेदवार भारताचा नागरिक असावा.
• त्याचे नाव स्थानिक मतदारयादीत असावे.

६. पंचायत राजव्यवस्थेतील महसूल आणि निधी

ग्रामपंचायत, पंचायत समिती आणि जिल्हा परिषद यांना निधी मिळवण्यासाठी ३ प्रकारच्या उत्पन्नाची साधने आहेत –

1. कर – घरपट्टी, पाणीपट्टी, मालमत्ता कर, बाजार कर.
2. अनुदान – राज्यशासन व केंद्रशासनाकडून मिळणारी आर्थिक मदत.
3. इतर स्रोत – दंड, परवाने, नोंदणी शुल्क.

७. १९९२ मधील ७३ वी संविधान दुरुस्ती कायदा

• १९९२ मध्ये ७३ वी दुरुस्ती करून पंचायत राजव्यवस्थेला संविधानिक दर्जा दिला.
• पंचायत समिती व जिल्हा परिषद यांच्या अधिकारात वाढ केली.
• स्थानिक विकासासाठी त्यांच्या उत्पन्नाचे स्रोत वाढवले.

🔎 महत्त्वाचे मुद्दे 

✔ ग्रामपंचायत – गावासाठी जबाबदार, पंचायत समिती – तालुक्यासाठी जबाबदार, जिल्हा परिषद – जिल्ह्यासाठी जबाबदार.
✔ ग्रामसभा – ग्रामपंचायतीच्या कामावर नियंत्रण ठेवणारी संस्था.
✔ महिलांचा ग्रामसभेत विशेष सहभाग.
✔ पंचायत राजव्यवस्थेसाठी ७३ वी संविधान दुरुस्ती महत्त्वाची.