१. स्थानिक शासन म्हणजे काय?
आपल्या देशातील प्रशासन तीन स्तरांवर चालते –
- संघशासन – संपूर्ण देशासाठी जबाबदार (संरक्षण, परराष्ट्र व्यवहार, चलन व्यवस्थापन).
- राज्यशासन – राज्यासाठी जबाबदार (कायदा-सुव्यवस्था, आरोग्य, शिक्षण).
- स्थानिक शासन संस्था – गाव आणि शहरांसाठी जबाबदार.
स्थानिक शासन दोन प्रकारचे असते –
- ग्रामीण स्थानिक शासन (गावांसाठी) – पंचायती राजव्यवस्था
- शहरी स्थानिक शासन (शहरांसाठी) – महानगरपालिका, नगरपरिषद इत्यादी
ग्रामपंचायत, पंचायत समिती आणि जिल्हा परिषद मिळून “पंचायती राजव्यवस्था” तयार होते.
२. ग्रामपंचायत – गावाच्या विकासासाठी मुख्य संस्था
ग्रामपंचायत म्हणजे काय?
- गावाच्या स्थानिक कारभारासाठी ग्रामपंचायत जबाबदार असते.
- पाचशेपेक्षा कमी लोकसंख्या असलेल्या २ किंवा अधिक गावांसाठी गट ग्रामपंचायत असते.
ग्रामपंचायतीची मुख्य कामे –
✅ पाणीपुरवठा, दिवाबत्ती व स्वच्छता व्यवस्था.
✅ जन्म-मृत्यू आणि विवाहाच्या नोंदी ठेवणे.
✅ रस्ते, गटारे आणि सार्वजनिक ठिकाणांची देखभाल करणे.
📌 ग्रामपंचायतीचे पदाधिकारी व अधिकारी –
1. सरपंच – ग्रामपंचायतीचा प्रमुख
- ग्रामपंचायतीच्या निवडणुका दर पाच वर्षांनी होतात.
- निवडून आलेले सदस्य आपल्यापैकी एकाला सरपंच व एकाला उपसरपंच निवडतात.
सरपंचाच्या जबाबदाऱ्या –
- ग्रामसभेच्या बैठका घेणे.
- गावाच्या विकास योजना तयार करणे आणि राबवणे.
- गरजेप्रमाणे सरकारी योजनांचा लाभ गावाला मिळवून देणे.
2. ग्रामसेवक – ग्रामपंचायतीचा सचिव
- ग्रामसेवकाची नेमणूक जिल्हा परिषदेच्या मुख्य कार्यकारी अधिकारी (CEO) करतात.
- कामे –
✅ ग्रामपंचायतीच्या दैनंदिन कामकाजावर लक्ष ठेवणे.
✅ ग्रामसभेच्या सूचना ग्रामपंचायतीपर्यंत पोहोचवणे.
📌 ग्रामसभा – ग्रामपंचायतीवरील नियंत्रण करणारी संस्था
ग्रामसभा म्हणजे काय?
- गावातील प्रत्येक मतदार ग्रामसभेचा सदस्य असतो.
- दरवर्षी किमान ६ वेळा ग्रामसभा बोलावणे बंधनकारक आहे.
ग्रामसभेची महत्त्वाची कामे –
- ग्रामपंचायतीच्या कामाचा आढावा घेणे.
- नवीन विकास योजनांवर चर्चा करणे.
- शासनाच्या योजनांचा लाभ कोणाला द्यायचा हे ठरवणे.
📌 ग्रामसभेत महिलांचा सहभाग –
- ग्रामसभा होण्याआधी गावातील महिलांची स्वतंत्र सभा होते.
- महिलांसाठी महत्त्वाचे विषय – पिण्याचे पाणी, आरोग्य, शिक्षण, रोजगार, दारूबंदी.
- महिलांना ग्रामसभा व ग्रामपंचायतीच्या निर्णय प्रक्रियेत अधिक सहभाग मिळतो.
३. पंचायत समिती – तालुक्याच्या विकासासाठी संस्था
पंचायत समिती म्हणजे काय?
- एका तालुक्यातील सर्व गावांसाठी पंचायत समिती असते.
- ग्रामपंचायत आणि जिल्हा परिषद यांना जोडणारा दुवा म्हणजे पंचायत समिती.
मुख्य कामे –
- शिक्षण, आरोग्य, कृषी आणि स्वच्छता यासंबंधी योजना तयार करणे.
- तालुक्यातील विकास आराखडे तयार करणे.
- पंचायत समितीला राज्यशासन आणि जिल्हा परिषदेच्या निधीतून आर्थिक मदत मिळते.
📌 पंचायत समितीचे पदाधिकारी –
- सभापती – पंचायत समितीच्या सभा घेतो व कामकाज पाहतो.
- उपसभापती – सभापतीच्या अनुपस्थितीत काम पाहतो.
४. जिल्हा परिषद – जिल्ह्याच्या विकासासाठी संस्था
जिल्हा परिषद म्हणजे काय?
- प्रत्येक जिल्ह्यासाठी एक जिल्हा परिषद असते.
- सध्या महाराष्ट्रात ३६ जिल्हे आहेत पण ३४ जिल्हा परिषदा आहेत (मुंबई व मुंबई उपनगरला जिल्हा परिषद नाही).
मुख्य कामे –
- जिल्ह्यातील शिक्षण, आरोग्य आणि जलव्यवस्थापन सुधारणा करणे.
- जिल्ह्यातील पाणीपुरवठा, सांडपाणी व्यवस्थापन आणि शेती विकासासाठी योजना तयार करणे.
- तालुक्यांतील पंचायत समितींना मार्गदर्शन व मदत करणे.
📌 जिल्हा परिषदेचे पदाधिकारी –
- अध्यक्ष – जिल्हा परिषदेच्या सर्व कामकाजावर नियंत्रण ठेवतो.
- उपाध्यक्ष – अध्यक्षाच्या अनुपस्थितीत काम पाहतो.
- मुख्य कार्यकारी अधिकारी (CEO) – राज्यशासन नियुक्त अधिकारी जो जिल्हा परिषदेच्या निर्णयांची अंमलबजावणी करतो.
५. पंचायती राजव्यवस्थेतील निवडणुका आणि पात्रता
ग्रामपंचायत, पंचायत समिती आणि जिल्हा परिषद यांच्या निवडणुका ५ वर्षांनी होतात.
निवडणूक लढवण्यासाठी आवश्यक पात्रता –
- उमेदवार २१ वर्षे पूर्ण असावा.
- उमेदवार भारताचा नागरिक असावा.
- त्याचे नाव स्थानिक मतदारयादीत असावे.
६. पंचायत राजव्यवस्थेतील महसूल आणि निधी
ग्रामपंचायत, पंचायत समिती आणि जिल्हा परिषद यांना निधी मिळवण्यासाठी ३ प्रकारच्या उत्पन्नाची साधने आहेत –
- कर – घरपट्टी, पाणीपट्टी, मालमत्ता कर, बाजार कर.
- अनुदान – राज्यशासन व केंद्रशासनाकडून मिळणारी आर्थिक मदत.
- इतर स्रोत – दंड, परवाने, नोंदणी शुल्क.
७. १९९२ मधील ७३ वी संविधान दुरुस्ती कायदा
- १९९२ मध्ये ७३ वी दुरुस्ती करून पंचायत राजव्यवस्थेला संविधानिक दर्जा दिला.
- पंचायत समिती व जिल्हा परिषद यांच्या अधिकारात वाढ केली.
- स्थानिक विकासासाठी त्यांच्या उत्पन्नाचे स्रोत वाढवले.
🔎 महत्त्वाचे मुद्दे
✔ ग्रामपंचायत – गावासाठी जबाबदार, पंचायत समिती – तालुक्यासाठी जबाबदार, जिल्हा परिषद – जिल्ह्यासाठी जबाबदार.
✔ ग्रामसभा – ग्रामपंचायतीच्या कामावर नियंत्रण ठेवणारी संस्था.
✔ महिलांचा ग्रामसभेत विशेष सहभाग.
✔ पंचायत राजव्यवस्थेसाठी ७३ वी संविधान दुरुस्ती महत्त्वाची.
Leave a Reply