इतिहास Notes Chapter 9 दक्षिण भारतातील प्राचीन राज्ये Class 6 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

1. चेर, पांड्य आणि चोळ राजघराणी

चेर, पांड्य आणि चोळ ही दक्षिण भारतातील प्राचीन राजसत्तेची तीन मोठी घराणी होती.

या राज्यांचा उल्लेख रामायण, महाभारत आणि तमिळ संघम साहित्यात आहे. चेर राज्य:

• केरळमध्ये होते.
• मुझिरीस हे महत्त्वाचे बंदर होते.
• येथून मसाले, मोती आणि मौल्यवान दगड रोम आणि पश्चिम देशांना निर्यात होत असत.

पांड्य राज्य:

• तमिळनाडूमध्ये होते.
• मदुराई ही त्यांची राजधानी होती.
• मोत्यांसाठी हे राज्य प्रसिद्ध होते.

चोळ राज्य:

• तमिळनाडूमधील तिरुचिरापल्ली परिसरात होते.
• पुढे चोळ साम्राज्य समुद्रसत्तेचे प्रमुख केंद्र बनले.

2. सातवाहन राजघराणे

• मौर्य साम्राज्याच्या ऱ्हासानंतर महाराष्ट्र, आंध्र प्रदेश आणि कर्नाटकातील काही राजांनी स्वतंत्र राज्ये स्थापन केली.
• त्यातील सर्वात महत्त्वाचे सातवाहन राजघराणे होते.
• संस्थापक: राजा सिमुक
• राजधानी: प्रतिष्ठान (आजचे पैठण, महाराष्ट्र).

गौतमीपुत्र सातकर्णी

• सातवाहन घराण्यातील सर्वात प्रसिद्ध राजा.
• शक राजा नहपान याचा पराभव केला.
• त्याला “त्रिसमुद्रतोयपीतवाहन” असे म्हटले जाते, कारण त्याचे राज्य तीन समुद्रांपर्यंत पसरले होते.
• त्याच्या साम्राज्याचा विस्तार नर्मदा नदीपासून तुंगभद्रा नदीपर्यंत होता.

सातवाहन काळातील व्यापार आणि संस्कृती

• महत्त्वाची व्यापारी ठिकाणे: पैठण, तेर, कोल्हापूर आणि जुन्नर.
• सातवाहन काळात भारतीय मालाची निर्यात रोमपर्यंत होत असे.
• सातवाहन नाण्यांवर जहाजांच्या प्रतिमा दिसतात, यावरून तो काळ व्यापारासाठी प्रसिद्ध होता.
• अजिंठा, नाशिक, कार्ले, भाजे, कान्हेरी आणि जुन्नर येथील लेणी सातवाहन काळात कोरली गेली.
• सातवाहन राजा हाल याने ‘गाथासप्तशती’ हा प्राकृत भाषेतील ग्रंथ लिहिला.

3. वाकाटक राजघराणे

• सातवाहन साम्राज्यानंतर वाकाटक राजघराण्याचा उदय झाला.
• संस्थापक: विंध्यशक्ती
• पुढे त्याचा मुलगा प्रवरसेन राजा झाला.
• वाकाटक घराण्याचे दोन प्रमुख भाग होते –
  1. नंदीवर्धन शाखा (नागपूरजवळ)
  2. वत्सगुल्म शाखा (आजचे वाशिम, महाराष्ट्र)

वाकाटक काळातील संस्कृती आणि कला

• अजिंठा लेण्यांतील 16 क्रमांकाची लेणी मंत्री वराहदेव याने कोरवून घेतली.
• राजा दुसरा प्रवरसेन याने ‘सेतुबंध’ नावाचा ग्रंथ लिहिला.
• कालिदासाचे ‘मेघदूत’ हे काव्य वाकाटक काळात प्रसिद्ध झाले.

4. चालुक्य राजघराणे

• चालुक्य राजांनी दक्षिण भारतात वाकाटक, कदंब आणि कलचुरी सत्तांवर वर्चस्व प्रस्थापित केले.
• संस्थापक: पहिला पुलकेशी
• राजधानी: वातापी (आजचे बदामी, कर्नाटक).
• दुसरा पुलकेशी हा हर्षवर्धनाचा पराभव करणारा राजा होता.
• चालुक्य काळात बदामी, ऐहोळे आणि पट्टदकल येथे सुंदर मंदिरे बांधली गेली.

5. पल्लव राजघराणे

• दक्षिण भारतातील एक महत्त्वाचे राजघराणे.
• राजधानी: कांचीपुरम (तमिळनाडू).
• महेंद्रवर्मन:
  • कर्तबगार राजा व नाटककार.
  • त्याने पल्लव साम्राज्याचा विस्तार केला.
• नरसिंहवर्मन:
  • त्याने चालुक्य राजा दुसरा पुलकेशी याचे आक्रमण परतवले.
  • महाबलीपुरम येथे रथमंदिरे कोरवली.
  • पल्लव राज्याचे आरमार (नौदल) मजबूत होते.
  • युआन श्वांग या चिनी प्रवाशाने कांचीपुरमला भेट दिली होती.

6. राष्ट्रकूट राजघराणे

• संस्थापक: दंतिदुर्ग
• सत्ता महाराष्ट्रात स्थापन केली.
• कृष्णराज पहिला याने वेरूळ येथील कैलास मंदिर खोदवून काढले.
• राष्ट्रकूट साम्राज्याची सत्ता विंध्य पर्वतापासून कन्याकुमारीपर्यंत पसरली होती.

विशेष माहिती

1. मुझिरीस बंदर: चेर राज्यातील महत्त्वाचे बंदर, जिथून मसाले आणि मोती निर्यात केले जात.
2. नाणेघाट: सातवाहन काळातील घाट, जो देश-कोकण व्यापारासाठी वापरला जात असे.
3. प्रयागप्रशस्ति: समुद्रगुप्ताच्या विजयांचे वर्णन करणारा लेख.
4. फाहियान: दुसऱ्या चंद्रगुप्ताच्या काळात भारतात आलेला चिनी प्रवासी.
5. युआन श्वांग: हर्षवर्धनाच्या काळात आलेला बौद्ध भिक्खू, ज्याने कांचीपुरमला भेट दिली.
6. गाथासप्तशती: सातवाहन राजा हाल याने लिहिलेला प्राकृत भाषेतील ग्रंथ.
7. अजिंठा लेणी: वाकाटक काळात चित्रांनी सुशोभित करण्यात आली.
8. कैलास मंदिर: राष्ट्रकूट काळात खोदले गेलेले प्रसिद्ध मंदिर.