1. चेर, पांड्य आणि चोळ राजघराणी
चेर, पांड्य आणि चोळ ही दक्षिण भारतातील प्राचीन राजसत्तेची तीन मोठी घराणी होती.
या राज्यांचा उल्लेख रामायण, महाभारत आणि तमिळ संघम साहित्यात आहे. चेर राज्य:
- केरळमध्ये होते.
- मुझिरीस हे महत्त्वाचे बंदर होते.
- येथून मसाले, मोती आणि मौल्यवान दगड रोम आणि पश्चिम देशांना निर्यात होत असत.
पांड्य राज्य:
- तमिळनाडूमध्ये होते.
- मदुराई ही त्यांची राजधानी होती.
- मोत्यांसाठी हे राज्य प्रसिद्ध होते.
चोळ राज्य:
- तमिळनाडूमधील तिरुचिरापल्ली परिसरात होते.
- पुढे चोळ साम्राज्य समुद्रसत्तेचे प्रमुख केंद्र बनले.
2. सातवाहन राजघराणे
- मौर्य साम्राज्याच्या ऱ्हासानंतर महाराष्ट्र, आंध्र प्रदेश आणि कर्नाटकातील काही राजांनी स्वतंत्र राज्ये स्थापन केली.
- त्यातील सर्वात महत्त्वाचे सातवाहन राजघराणे होते.
- संस्थापक: राजा सिमुक
- राजधानी: प्रतिष्ठान (आजचे पैठण, महाराष्ट्र).
गौतमीपुत्र सातकर्णी
- सातवाहन घराण्यातील सर्वात प्रसिद्ध राजा.
- शक राजा नहपान याचा पराभव केला.
- त्याला “त्रिसमुद्रतोयपीतवाहन” असे म्हटले जाते, कारण त्याचे राज्य तीन समुद्रांपर्यंत पसरले होते.
- त्याच्या साम्राज्याचा विस्तार नर्मदा नदीपासून तुंगभद्रा नदीपर्यंत होता.
सातवाहन काळातील व्यापार आणि संस्कृती
- महत्त्वाची व्यापारी ठिकाणे: पैठण, तेर, कोल्हापूर आणि जुन्नर.
- सातवाहन काळात भारतीय मालाची निर्यात रोमपर्यंत होत असे.
- सातवाहन नाण्यांवर जहाजांच्या प्रतिमा दिसतात, यावरून तो काळ व्यापारासाठी प्रसिद्ध होता.
- अजिंठा, नाशिक, कार्ले, भाजे, कान्हेरी आणि जुन्नर येथील लेणी सातवाहन काळात कोरली गेली.
- सातवाहन राजा हाल याने ‘गाथासप्तशती’ हा प्राकृत भाषेतील ग्रंथ लिहिला.
3. वाकाटक राजघराणे
- सातवाहन साम्राज्यानंतर वाकाटक राजघराण्याचा उदय झाला.
- संस्थापक: विंध्यशक्ती
- पुढे त्याचा मुलगा प्रवरसेन राजा झाला.
- वाकाटक घराण्याचे दोन प्रमुख भाग होते –
- नंदीवर्धन शाखा (नागपूरजवळ)
- वत्सगुल्म शाखा (आजचे वाशिम, महाराष्ट्र)
वाकाटक काळातील संस्कृती आणि कला
- अजिंठा लेण्यांतील 16 क्रमांकाची लेणी मंत्री वराहदेव याने कोरवून घेतली.
- राजा दुसरा प्रवरसेन याने ‘सेतुबंध’ नावाचा ग्रंथ लिहिला.
- कालिदासाचे ‘मेघदूत’ हे काव्य वाकाटक काळात प्रसिद्ध झाले.
4. चालुक्य राजघराणे
- चालुक्य राजांनी दक्षिण भारतात वाकाटक, कदंब आणि कलचुरी सत्तांवर वर्चस्व प्रस्थापित केले.
- संस्थापक: पहिला पुलकेशी
- राजधानी: वातापी (आजचे बदामी, कर्नाटक).
- दुसरा पुलकेशी हा हर्षवर्धनाचा पराभव करणारा राजा होता.
- चालुक्य काळात बदामी, ऐहोळे आणि पट्टदकल येथे सुंदर मंदिरे बांधली गेली.
5. पल्लव राजघराणे
- दक्षिण भारतातील एक महत्त्वाचे राजघराणे.
- राजधानी: कांचीपुरम (तमिळनाडू).
- महेंद्रवर्मन:
- कर्तबगार राजा व नाटककार.
- त्याने पल्लव साम्राज्याचा विस्तार केला.
- नरसिंहवर्मन:
- त्याने चालुक्य राजा दुसरा पुलकेशी याचे आक्रमण परतवले.
- महाबलीपुरम येथे रथमंदिरे कोरवली.
- पल्लव राज्याचे आरमार (नौदल) मजबूत होते.
- युआन श्वांग या चिनी प्रवाशाने कांचीपुरमला भेट दिली होती.
6. राष्ट्रकूट राजघराणे
- संस्थापक: दंतिदुर्ग
- सत्ता महाराष्ट्रात स्थापन केली.
- कृष्णराज पहिला याने वेरूळ येथील कैलास मंदिर खोदवून काढले.
- राष्ट्रकूट साम्राज्याची सत्ता विंध्य पर्वतापासून कन्याकुमारीपर्यंत पसरली होती.
विशेष माहिती
- मुझिरीस बंदर: चेर राज्यातील महत्त्वाचे बंदर, जिथून मसाले आणि मोती निर्यात केले जात.
- नाणेघाट: सातवाहन काळातील घाट, जो देश-कोकण व्यापारासाठी वापरला जात असे.
- प्रयागप्रशस्ति: समुद्रगुप्ताच्या विजयांचे वर्णन करणारा लेख.
- फाहियान: दुसऱ्या चंद्रगुप्ताच्या काळात भारतात आलेला चिनी प्रवासी.
- युआन श्वांग: हर्षवर्धनाच्या काळात आलेला बौद्ध भिक्खू, ज्याने कांचीपुरमला भेट दिली.
- गाथासप्तशती: सातवाहन राजा हाल याने लिहिलेला प्राकृत भाषेतील ग्रंथ.
- अजिंठा लेणी: वाकाटक काळात चित्रांनी सुशोभित करण्यात आली.
- कैलास मंदिर: राष्ट्रकूट काळात खोदले गेलेले प्रसिद्ध मंदिर.
Leave a Reply