1. जनपदे म्हणजे काय?
- इ.स.पू. 1000 ते इ.स.पू. 600 हा वैदिकोत्तर कालखंड मानला जातो.
- या काळात जनपदे अस्तित्वात आली, म्हणजेच छोटी-छोटी राज्ये निर्माण झाली.
- ही जनपदे उत्तर भारत, बिहार, ओडिशा आणि महाराष्ट्रापर्यंत पसरली होती.
- काही जनपदांमध्ये राजेशाही, तर काही ठिकाणी गणराज्य (लोकशाहीसारखी व्यवस्था) होती.
- गणराज्यात गणपरिषद ही ज्येष्ठ व्यक्तींची सभा राज्यकारभाराचा निर्णय घेत असे.
- जनपदांना स्वतःची नाणी असत.
2. महाजनपदे म्हणजे काय?
- काही जनपदे हळूहळू बलशाली झाली आणि त्यांचा विस्तार वाढला.
- मोठ्या आणि सामर्थ्यवान राज्यांना महाजनपदे असे म्हणू लागले.
- इ.स.पू. 600 च्या सुमारास 16 महाजनपदे अस्तित्वात होती.
महत्त्वाची 4 महाजनपदे:
1. कोसल महाजनपद
- उत्तर प्रदेश आणि नेपाळच्या सीमेवर होते.
- राजधानी – श्रावस्ती
- राजा – प्रसेनजित
- हे राज्य मगध साम्राज्यात विलीन झाले.
2. वत्स महाजनपद
- उत्तर प्रदेशातील प्रयाग (अलाहाबाद) येथे होते.
- राजधानी – कौशांबी
- राजा – उदयन
- व्यापारासाठी प्रसिद्ध होते.
3. अवंती महाजनपद
- मध्य प्रदेशातील माळवा भागात होते.
- राजधानी – उज्जयिनी (उज्जैन)
- राजा – प्रद्योत
- व्यापार आणि संस्कृतीचे केंद्र होते.
4. मगध महाजनपद
- बिहार आणि बंगालच्या काही भागात होते.
- राजधानी – राजगृह (राजगीर)
- राजा – बिंबिसार आणि अजातशत्रू
- सर्वात बलशाली महाजनपद ठरले.
3. मगध साम्राज्याचा उदय
- मगध हे इतर महाजनपदांपेक्षा शक्तिशाली झाले.
- राजे बिंबिसार आणि अजातशत्रू यांनी राज्य विस्तारले.
- अजातशत्रूने पाटलीग्राम या नवीन राजधानीची स्थापना केली.
- पुढे हेच शहर पाटलिपुत्र (आजचे पाटणा) म्हणून प्रसिद्ध झाले.
- शिशुनाग राजाने अवंती, कोसल आणि वत्स ही राज्ये मगधात सामील केली.
4. नंद राजवंश आणि मगध साम्राज्याचा विस्तार
- इ.स.पू. 364 ते इ.स.पू. 324 या काळात नंद राजवंशाने मगधावर सत्ता गाजवली.
- त्यांनी सुसज्ज सैन्य आणि कर प्रणाली निर्माण केली.
- धनानंद हा शेवटचा नंद राजा होता.
- चंद्रगुप्त मौर्याने धनानंदाला हरवून मौर्य साम्राज्य स्थापन केले.
5. महत्त्वाचे मुद्दे:
✔ जनपदे ही छोटी राज्ये होती, त्यातील काही गणराज्य होती.
✔ महाजनपदे मोठ्या आणि सामर्थ्यवान राज्यांमध्ये बदलली.
✔ मगध हे सर्वात बलशाली महाजनपद ठरले.
✔ बिंबिसार, अजातशत्रू आणि नंद राजांनी मगध साम्राज्याचा विस्तार केला.
✔ चंद्रगुप्त मौर्याने नंद राजवटीचा अंत करून मौर्य साम्राज्य स्थापन केले.
Leave a Reply