इतिहास Notes Chapter 6 जनपदे आणि महाजनपदे Class 6 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

1. जनपदे म्हणजे काय?

• इ.स.पू. 1000 ते इ.स.पू. 600 हा वैदिकोत्तर कालखंड मानला जातो.
• या काळात जनपदे अस्तित्वात आली, म्हणजेच छोटी-छोटी राज्ये निर्माण झाली.
• ही जनपदे उत्तर भारत, बिहार, ओडिशा आणि महाराष्ट्रापर्यंत पसरली होती.
• काही जनपदांमध्ये राजेशाही, तर काही ठिकाणी गणराज्य (लोकशाहीसारखी व्यवस्था) होती.
• गणराज्यात गणपरिषद ही ज्येष्ठ व्यक्तींची सभा राज्यकारभाराचा निर्णय घेत असे.
• जनपदांना स्वतःची नाणी असत.

2. महाजनपदे म्हणजे काय?

• काही जनपदे हळूहळू बलशाली झाली आणि त्यांचा विस्तार वाढला.
• मोठ्या आणि सामर्थ्यवान राज्यांना महाजनपदे असे म्हणू लागले.
• इ.स.पू. 600 च्या सुमारास 16 महाजनपदे अस्तित्वात होती.

महत्त्वाची 4 महाजनपदे:

1. कोसल महाजनपद

• उत्तर प्रदेश आणि नेपाळच्या सीमेवर होते.
• राजधानी – श्रावस्ती
• राजा – प्रसेनजित
• हे राज्य मगध साम्राज्यात विलीन झाले.

2. वत्स महाजनपद

• उत्तर प्रदेशातील प्रयाग (अलाहाबाद) येथे होते.
• राजधानी – कौशांबी
• राजा – उदयन
• व्यापारासाठी प्रसिद्ध होते.

3. अवंती महाजनपद

• मध्य प्रदेशातील माळवा भागात होते.
• राजधानी – उज्जयिनी (उज्जैन)
• राजा – प्रद्योत
• व्यापार आणि संस्कृतीचे केंद्र होते.

4. मगध महाजनपद

• बिहार आणि बंगालच्या काही भागात होते.
• राजधानी – राजगृह (राजगीर)
• राजा – बिंबिसार आणि अजातशत्रू
• सर्वात बलशाली महाजनपद ठरले.

3. मगध साम्राज्याचा उदय

• मगध हे इतर महाजनपदांपेक्षा शक्तिशाली झाले.
• राजे बिंबिसार आणि अजातशत्रू यांनी राज्य विस्तारले.
• अजातशत्रूने पाटलीग्राम या नवीन राजधानीची स्थापना केली.
• पुढे हेच शहर पाटलिपुत्र (आजचे पाटणा) म्हणून प्रसिद्ध झाले.
• शिशुनाग राजाने अवंती, कोसल आणि वत्स ही राज्ये मगधात सामील केली.

4. नंद राजवंश आणि मगध साम्राज्याचा विस्तार

• इ.स.पू. 364 ते इ.स.पू. 324 या काळात नंद राजवंशाने मगधावर सत्ता गाजवली.
• त्यांनी सुसज्ज सैन्य आणि कर प्रणाली निर्माण केली.
• धनानंद हा शेवटचा नंद राजा होता.
• चंद्रगुप्त मौर्याने धनानंदाला हरवून मौर्य साम्राज्य स्थापन केले.

5. महत्त्वाचे मुद्दे:

✔ जनपदे ही छोटी राज्ये होती, त्यातील काही गणराज्य होती.

✔ महाजनपदे मोठ्या आणि सामर्थ्यवान राज्यांमध्ये बदलली.

✔ मगध हे सर्वात बलशाली महाजनपद ठरले.

✔ बिंबिसार, अजातशत्रू आणि नंद राजांनी मगध साम्राज्याचा विस्तार केला.

✔ चंद्रगुप्त मौर्याने नंद राजवटीचा अंत करून मौर्य साम्राज्य स्थापन केले.