इतिहास Notes Chapter 5 प्राचीन भारतातील धार्मिक प्रवाह Class 6 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

1. धार्मिक प्रवाहांचा उगम

• वेदकाळाच्या शेवटी यज्ञविधींना अधिक महत्त्व मिळाले, पण हे ज्ञान फक्त पुरोहितांना होते.
• वर्णव्यवस्था कठोर झाली, त्यामुळे माणसाचे स्थान त्याच्या जन्मावर ठरू लागले.
• लोकांना सोप्या आणि सर्वांसाठी समतावादी धर्माचा शोध लागला.
• यामुळे जैन धर्म, बौद्ध धर्म यांसारखे नवीन धार्मिक प्रवाह उदयास आले.

2. जैन धर्म

वर्धमान महावीर

• जन्म: इ.स.पू. 599, वैशाली (बिहार).
• आई-वडील: त्रिशला आणि सिद्धार्थ.
• ज्ञानप्राप्ती: साडेबाराशे वर्षांच्या तपश्चर्येनंतर.
• त्यांनी अहिंसा आणि शुद्ध आचरणावर भर दिला.

जैन धर्माची तत्त्वे

✔ पंचमहाव्रते:

1. अहिंसा – कोणत्याही जीवाला इजा करू नये.
2. सत्य – नेहमी खरे बोलावे.
3. अस्तेय – चोरी करू नये.
4. अपरिग्रह – संपत्तीची हाव ठेवू नये.
5. ब्रह्मचर्य – संयमी जीवन जगावे.

✔ त्रिरत्ने:

1. सम्यक दर्शन – सत्य जाणून घेणे.
2. सम्यक ज्ञान – योग्य ज्ञान प्राप्त करणे.
3. सम्यक चारित्र – नीतीचे पालन करणे.

जैन धर्माच्या शिकवणीची वैशिष्ट्ये:

• वर्णभेद नाकारला.
• स्त्रियांनाही संन्यास घेण्याचा अधिकार दिला.
• “जगा आणि जगू द्या” असा उपदेश दिला.

 3. बौद्ध धर्म

गौतम बुद्ध

• जन्म: इ.स.पू. 563, लुंबिनी (नेपाळ).
• आई-वडील: मायादेवी आणि शुद्धोदन.
• ज्ञानप्राप्ती: बोधगयामध्ये पिंपळाच्या झाडाखाली ध्यान करत असताना.
• पहिले प्रवचन: सारनाथ (वाराणसीजवळ).

बौद्ध धर्माची तत्त्वे

✔ चार आर्यसत्ये:

1. जीवन दुःखमय आहे.
2. दुःखाला कारण असते.
3. दुःख दूर करता येते.
4. दुःख निवारणासाठी अष्टांगिक मार्ग आहे.

✔ अष्टांगिक मार्ग:

1. सम्यक दृष्टि – सत्य जाणून घेणे.
2. सम्यक संकल्प – अहिंसेचे पालन करणे.
3. सम्यक वाणी – चांगले बोलणे.
4. सम्यक कर्म – चांगले कर्म करणे.
5. सम्यक उपजीविका – योग्य मार्गाने जीवन जगणे.
6. सम्यक प्रयत्न – सतत प्रयत्न करणे.
7. सम्यक स्मृती – वाईट विचारांपासून दूर राहणे.
8. सम्यक समाधी – ध्यानधारणा करणे.

✔ पंचशील:

1. कोणत्याही प्राण्याला मारू नये.
2. चोरी करू नये.
3. अनैतिक आचरण करू नये.
4. असत्य बोलू नये.
5. मादक पदार्थांचे सेवन करू नये.

✔ बौद्ध संघ:

• बौद्ध धर्माचा प्रसार करण्यासाठी भिक्खू संघ स्थापन केला.
• स्त्रियांसाठी स्वतंत्र भिक्खुनी संघ होता.
• सर्व जाती आणि स्त्रियांना धर्मात प्रवेश देण्यात आला.

4. ज्यू धर्म

• ज्यू धर्माला यहुदी धर्म असेही म्हणतात.
• देव एकच आहे, असे मानले जाते.
• महत्त्वाचे गुण: न्याय, सत्य, शांती, प्रेम, करुणा.
• प्रार्थनास्थळ – सिनॅगॉग.

5. ख्रिश्चन धर्म

• संस्थापक: येशू ख्रिस्त.
• सर्वांना प्रेम आणि क्षमा करावी, असे शिकवले.
• धर्मग्रंथ: बायबल.
• प्रार्थनास्थळ – चर्च.

6. इस्लाम धर्म

• संस्थापक: पैगंबर मुहम्मद.
• देव एक आहे आणि तो सर्वशक्तिमान आहे.
• धर्मग्रंथ: कुरआन.
• प्रार्थनास्थळ – मशीद.

7. पारशी धर्म

• संस्थापक: झरथुष्ट्र.
• धर्मग्रंथ: अवेस्ता.
• तीन महत्त्वाची तत्त्वे:
  1. उत्तम विचार.
  2. उत्तम वाणी.
  3. उत्तम कृती.
• प्रार्थनास्थळ – अग्यारी.

महत्त्वाचे मुद्दे:

✔ जैन धर्मात अहिंसेला सर्वाधिक महत्त्व दिले आहे.

✔ बौद्ध धर्माने वर्णव्यवस्था नाकारून समानतेवर भर दिला.

✔ सर्व धर्मांनी शांती, प्रेम आणि चांगल्या आचरणावर भर दिला.

✔ वेगवेगळ्या धर्मांचे प्रार्थनास्थळ वेगवेगळे आहेत, पण सर्वांचा उद्देश माणसाला चांगले बनवणे आहे.