1. वैदिक संस्कृती म्हणजे काय?
- वेदांवर आधारलेली संस्कृती म्हणजे वैदिक संस्कृती.
- वेद हे भारतातील सर्वात प्राचीन ग्रंथ मानले जातात.
- वेदकालीन संस्कृतीत शेती, पशुपालन, यज्ञ, धार्मिक परंपरा आणि समाजव्यवस्था यांचा समावेश होता.
- वैदिक संस्कृतीत वर्णव्यवस्था, कुटुंबव्यवस्था आणि चार आश्रम यांना महत्त्व होते.
2. वैदिक वाङ्मय (साहित्य)
चार वेद आणि त्यांचे महत्त्व:
1. ऋग्वेद:
- सर्वात प्राचीन वेद आणि काव्यरूपातील ग्रंथ.
- यात देवतांची स्तुती करणारी सूक्ते आहेत.
- प्रमुख देवता – इंद्र (पर्जन्याचा देव), अग्नी, वरूण, सूर्य.
2. यजुर्वेद:
- यज्ञविधींसाठी आवश्यक मंत्रांचा संग्रह.
- यज्ञाच्या वेळी कोणते मंत्र आणि विधी करावेत याचे मार्गदर्शन करतो.
3. सामवेद:
- संगीत आणि मंत्रगायन यावर आधारित वेद.
- भारतीय संगीताचा उगम सामवेदातून झाला आहे.
4. अथर्ववेद:
- दैनंदिन जीवनाशी संबंधित मंत्रांचा संग्रह.
- औषधोपचार, मंत्र-तंत्र, प्रशासन आणि समाजव्यवस्थेविषयी माहिती.
इतर ग्रंथ:
- ब्राह्मणग्रंथ: यज्ञविधींचे मार्गदर्शन करणारे ग्रंथ.
- आरण्यके: जंगलात केलेल्या ध्यान-चिंतनावर आधारित ग्रंथ.
- उपनिषदे: आत्मा, मोक्ष आणि तत्वज्ञान यांची चर्चा करणारे ग्रंथ.
कुटुंबव्यवस्था आणि दैनंदिन जीवन
- एकत्र कुटुंबपद्धती प्रचलित होती.
- कुटुंबप्रमुख गृहपती असायचा.
- गृहपतीच्या कुटुंबात त्याचे वृद्ध आई-वडील, पत्नी, मुले, भावांची कुटुंबे असत.
- स्त्रियांना शिक्षणाचा अधिकार होता. काही विद्वान स्त्रिया होत्या, उदा. गार्गी, मैत्रेयी, लोपामुद्रा.
- वेदकाळात स्त्रियांना समाजात मानाचे स्थान होते, पण हळूहळू त्यांची स्थिती दुय्यम झाली.
गृहनिर्मिती आणि वस्त्रपरिधान
- घरे माती, कुड आणि लाकडापासून बनवली जात.
- लोक सुती आणि लोकरी वस्त्रे वापरत असत.
- दागिने: सोन्याचे दागिने आणि ‘निष्क’ नावाचा गळ्यातील हार लोकप्रिय होता.
अन्न आणि आहार
- लोक गहू, सातू, तांदूळ, ज्वारी, बाजरी खायचे.
- दूध, दही, लोणी, तूप आणि मध यांचा आहारात समावेश होता.
- काही ठिकाणी मांसाहार प्रचलित होता.
मनोरंजन आणि खेळ
- गायन, वादन, नृत्य, रथशर्यती, सोंगट्यांचा खेळ, शिकारी हे मनोरंजनाचे प्रकार होते.
- वीणा, शततंतू, झांजा, शंख, मृदंग ही वाद्ये प्रसिद्ध होती.
4. शेती, पशुपालन आणि आर्थिक जीवन
- शेती हा मुख्य व्यवसाय होता.
- नांगरणीसाठी बैल आणि घोड्यांचा वापर होत असे.
- खतासाठी गाईच्या शेणाचा उपयोग केला जात असे.
- पिकांवरील किडींपासून संरक्षण करण्यासाठी वैदिक लोक विशेष उपाय करीत.
पशुपालन:
- गाई आणि बैल महत्त्वाचे प्राणी होते, त्यांचा उपयोग शेती आणि व्यापारासाठी केला जात असे.
- घोड्यांचा उपयोग युद्ध आणि रथशर्यतीसाठी केला जात असे.
- कुत्रे, बकऱ्या आणि मेंढ्या देखील पाळल्या जात असत.
व्यवसाय आणि व्यापार
- लाकूडकाम, धातुकाम, विणकाम हे व्यवसाय प्रसिद्ध होते.
- व्यापारी श्रेणींमध्ये गट करून व्यापार करीत.
- गाईंचा उपयोग विनिमयासाठी (पैशासारखा) केला जात असे.
वेदकालीन समाजव्यवस्था – चार आश्रम (आयुष्याचे टप्पे)
1. ब्रह्मचर्याश्रम:
- गुरूकडे जाऊन शिक्षण घेण्याचा काळ.
- विद्यार्थी जीवन आणि स्वावलंबन शिकले जात असे.
2. गृहस्थाश्रम:
- कुटुंब आणि समाज यांच्यासाठी कर्तव्य पार पाडण्याचा टप्पा.
3. वानप्रस्थाश्रम:
- संसाराचा त्याग करून जंगलात साधना करणे.
4. संन्यासाश्रम:
- सर्व गोष्टींचा त्याग करून आत्मज्ञान मिळवणे.
वेदकालीन धर्मकल्पना
- लोक सूर्य, वारा, पाऊस, वीज, नद्या यांना देव मानत.
- अग्नीला अन्न अर्पण करून यज्ञ केला जात असे.
- निसर्गातील चक्र बिघडल्यास संकटे येतात, असे लोक मानत असत.
शासनव्यवस्था
- प्रत्येक गावाचा प्रमुख ‘ग्रामणी’ असे.
- अनेक गावे मिळून ‘विश्’, त्याचा प्रमुख ‘विश्पती’ असे.
- अनेक विश् मिळून ‘जनपद’, त्याचा प्रमुख ‘राजा’ असे.
- राजा रक्षण करणे, कर गोळा करणे आणि न्याय देणे यासाठी जबाबदार असे.
- राजाला सहाय्यक म्हणून पुरोहित, सेनापती आणि भागदुघ (कर गोळा करणारा) मदत करत.
- सभा आणि समिती या संस्थांमध्ये स्त्रियांचाही सहभाग असे.
महत्त्वाचे मुद्दे लक्षात ठेवा:
✔ चार वेद आणि त्यांचे महत्त्व वेगळे आहे.
✔ गृहपती कुटुंबप्रमुख होता आणि कुटुंबव्यवस्था मजबूत होती.
✔ लोक शेती, पशुपालन आणि व्यापार करत असत.
✔ राजा आणि ग्रामणी राज्यकारभार चालवत.
✔ लोक निसर्गदेवतांची पूजा करत आणि यज्ञविधी करत असत.
✔ वर्णव्यवस्था सुरुवातीला व्यवसायावर आधारित होती, पण नंतर जन्मावर आधारित झाली.
Leave a Reply