इतिहास Notes Chapter 3 हडप्पा संस्कृती Class 6 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

1. हडप्पा संस्कृती म्हणजे काय?

• इ.स. 1921 मध्ये पंजाबमधील रावी नदीच्या काठी हडप्पा येथे उत्खनन झाले.
• मोहेंजोदडो, धोलावीरा, लोथल, कालीबंगन, दायमाबाद येथेही उत्खनन झाले.
• ही संस्कृती सिंधू नदीच्या खोऱ्यात विकसित झाल्याने तिला सिंधू संस्कृती असेही म्हणतात.

2. नगररचना आणि घरे

• शहरांची रचना व्यवस्थित होती.
• रस्ते एकमेकांना काटकोनात छेदत होते.
• घरे भाजक्या विटांपासून बनवली जात.
• घरांत विहिरी, स्नानगृहे आणि शौचालये असत.
• सांडपाण्याची उत्तम व्यवस्था होती.
• नगरांचे वेगवेगळे विभाग आणि तटबंदी होती.

3. हडप्पा संस्कृतीतील मुद्रा आणि भांडी

• मुद्रा स्टिएटाइट नावाच्या दगडापासून बनवलेल्या असत.
• मुद्रांवर बैल, हत्ती, गेंडा, वाघ आणि एकशृंगी प्राणी कोरलेले असत.
• मातीची भांडी विविध आकाराची आणि नक्षीदार असत.
• भांड्यांवर माशांचे खवले, वर्तुळे आणि पिंपळपान यासारख्या नक्षी असत.
• मृत व्यक्तीला भांड्यांसह पुरण्याची पद्धत होती.

4. महास्नानगृह (Great Bath)

• मोहेंजोदडो येथे एक मोठे स्नानगृह आढळले.
• हे कुंड 2.5 मीटर खोल, 12 मीटर लांब आणि 7 मीटर रुंद होते.
• पाणी झिरपू नये म्हणून पक्क्या विटांचे बांधकाम होते.
• स्नानगृहात पाणी साठवण्यासाठी आणि काढण्यासाठी व्यवस्था होती.

5. हडप्पा संस्कृतीतील शेती आणि वस्त्रनिर्मिती

• लोक शेती करत आणि गहू, सातू, वाटाणा, तीळ, मसूर ही पिके घेत.
• गुजरातमध्ये नाचणी, तर राजस्थानमध्ये सातू घेतले जात.
• कापूस ओळखत आणि वस्त्रे विणत असत.
• लोक गुडघ्यापर्यंतचे वस्त्र आणि उपरणे वापरत असत.

6. हडप्पा संस्कृतीतील व्यापार

• भारतासह परदेशांशी व्यापार होत असे.
• भारतातून कापड, धान्य, दागिने, हाडांची वस्त्रे निर्यात केली जात.
• इराण, अफगाणिस्तान, बलुचिस्तान येथून चांदी, मौल्यवान खडे, देवदार लाकूड आणले जात.
• व्यापार खुश्कीच्या आणि सागरी मार्गाने होत असे.
• लोथल येथे गोदी होती, ज्यामधून मोठे जहाजे निघत.

7. हडप्पा संस्कृतीतील कला आणि दागिने

• स्त्री-पुरुष दोघेही अंगठ्या, बाजूबंद, कंबरपट्टा, बांगड्या घालत.
• दागिने सोने, तांबे, रत्ने, शिंपले, कवड्या, बिया यांचे बनवले जात.
• एक सुंदर शाली घातलेला पुतळा मिळाला आहे.

 8. हडप्पा संस्कृतीचा ऱ्हास (नाश)

• वारंवार येणारे महापूर.
• बाहेरून आलेल्या टोळ्यांची आक्रमणे.
• हवामान बदल, नद्यांची पात्रे कोरडी पडणे, व्यापार घटणे.
• लोकांनी मोठ्या प्रमाणावर स्थलांतर केले आणि ही संस्कृती नष्ट झाली.

महत्त्वाचे मुद्दे लक्षात ठेवा:

✔ हडप्पा संस्कृती ही भारतातील पहिली नागरी संस्कृती होती.

✔ यामध्ये शहरे, रस्ते, घरे, सांडपाण्याची उत्तम व्यवस्था होती.

✔ लोक शेती, व्यापार आणि हस्तकलेत कुशल होते.

✔ त्यांचा जीवनशैलीत स्वच्छता आणि सुरक्षिततेला महत्त्व होते.

✔ महास्नानगृह, मुद्रा, भांडी आणि दागिने यामुळे ही संस्कृती समृद्ध होती.

✔ ऋषी-मुनींनी नव्हे तर पुरातत्त्व संशोधनाने हडप्पा संस्कृती उलगडली.