इतिहास Notes Chapter 11 प्राचीन भारत आणि जग Class 6 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

1. भारत आणि पश्चिमेकडील देश

भारताचा व्यापार आणि संबंध

• हडप्पा संस्कृतीच्या लोकांनी मेसोपोटामिया (आजचा इराण आणि इराक) सोबत व्यापार केला.
• भारतातील कापड, मसाले, हत्तीचे दात आणि सोन्याचे दागिने परदेशात पाठवले जात.
• परदेशातून भारतात तांबे, लाकूड, चांदी आणि विविध वस्त्रप्रकार येत.

ग्रीक आणि इराणी प्रभाव

• इ.स.पू. 6 व्या शतकात भारत आणि इराणमध्ये संपर्क झाला.
• इराणी लोकांनी भारतीय नाणी आणि लिपीवर प्रभाव टाकला.
• सिकंदर ग्रीसहून भारतात आला, त्यामुळे ग्रीक संस्कृतीचा प्रभाव भारतावर पडला.
• ग्रीक इतिहासकारांनी भारताबद्दल लिहिले, त्यामुळे पश्चिमेकडील लोकांना भारताची माहिती मिळाली.

गांधार कला

• कुशाण साम्राज्याच्या काळात गांधार कला प्रसिद्ध झाली.
• या कलेमध्ये बुद्धाच्या मूर्ती ग्रीक देवतांसारख्या दिसतात.
• या मूर्ती अफगाणिस्तान आणि पाकिस्तानच्या गांधार भागात आढळतात.

भारत आणि रोम यांचा व्यापार

• इसवी सनाच्या पहिल्या-दुसऱ्या शतकात भारत आणि रोम यांचा व्यापार वाढला.
• भारतातून रोमला मसाले, रेशीम, हिरे आणि मोती निर्यात केले जात.
• रोमन व्यापारी भारतातून वस्तू घेऊन अलेक्झांड्रिया (इजिप्त) बंदरावर पाठवत.
• भारतात रोमन नाणी, काचेची भांडी आणि धातूच्या वस्तू मिळाल्या आहेत.

भारतीय गणित आणि विज्ञानाचा प्रसार

• भारताने शून्य आणि दशमान पद्धतीचा शोध लावला.
• अरबी व्यापाऱ्यांनी भारतीय गणित युरोपमध्ये पोहोचवले.

2. भारत आणि आशियातील इतर देश

श्रीलंका आणि भारताचे संबंध

• सम्राट अशोकाने बौद्ध धर्माचा प्रसार करण्यासाठी महेंद्र आणि संघमित्रा यांना श्रीलंकेत पाठवले.
• संघमित्रा बोधिवृक्षाची फांदी घेऊन गेली आणि अनुराधापूर येथे ती लावली.
• श्रीलंकेत भारतीय वस्तूंना मोठी मागणी होती, विशेषतः मोती आणि मसाले.
• श्रीलंकेतील सिगिरिया येथील लेणी अजिंठा चित्रशैलीशी मिळतीजुळती आहेत.
• महावंस आणि दीपवंस हे ग्रंथ भारत-श्रीलंका संबंध सांगतात.

भारत आणि चीनचे संबंध

• चीन आणि भारत यांच्यात प्राचीन काळापासून व्यापार आणि सांस्कृतिक देवाणघेवाण होती.
• भारतातून रेशीम, मसाले आणि औषधे चीनला पाठवले जात.
• रेशीम मार्ग हा भारत, चीन आणि पश्चिमेकडील देशांना जोडणारा महत्त्वाचा व्यापार मार्ग होता.
• सम्राट हर्षवर्धनाने चीनच्या राजाकडे राजदूत पाठवला.
• फाहियान आणि युआन श्वांग हे चिनी बौद्ध भिक्खू भारतात शिक्षणासाठी आले होते.
• धर्मरक्षक आणि कश्यपमातंग या भारतीय बौद्ध भिक्खूंनी बौद्ध ग्रंथ चिनी भाषेत भाषांतरित केले.

आग्नेय आशियातील देशांवर भारतीय प्रभाव

• कंबोडियामध्ये ‘फुनान’ नावाच्या भारतीय राजाने राज्य स्थापन केले.
• संस्कृत भाषा आणि भारतीय देवतांची पूजा आग्नेय आशियात सुरू झाली.
• इंडोनेशियात आजही रामायण आणि महाभारतावरील नृत्य-नाट्ये लोकप्रिय आहेत.
• बौद्ध धर्माचा प्रसार म्यानमार, थायलंड, इंडोनेशिया आणि कंबोडियात झाला.
• पुढे शिव आणि विष्णू यांच्या मंदिरांची निर्मिती या देशांत झाली.

विशेष माहिती

1. गांधार कला: ग्रीक आणि भारतीय कलेचे मिश्रण, बुद्ध मूर्ती ग्रीक शैलीत कोरलेल्या.
2. रेशीम मार्ग: भारत, चीन आणि पश्चिमेकडील देश जोडणारा व्यापारी मार्ग.
3. महावंस आणि दीपवंस: भारत-श्रीलंका संबंध सांगणारे ग्रंथ.
4. अलेक्झांड्रिया: भारत आणि युरोप व्यापाराचे मुख्य बंदर (इजिप्त).
5. भारतीय शून्य संकल्पना: अरबी लोकांनी युरोपला पोहोचवली.