इतिहास Notes Chapter 1 भारतीय उपखंड आणि इतिहास Class 6 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

1. इतिहास आणि भूगोल यांचे महत्त्व

• इतिहास म्हणजे भूतकाळातील घटनांची सुसंगत मांडणी.
• इतिहासाच्या अभ्यासासाठी चार महत्त्वाचे घटक – स्थल, काल, व्यक्ती आणि समाज.
• भूगोलामुळे माणसाच्या जीवनशैलीवर परिणाम होतो, त्यामुळे इतिहास आणि भूगोल यांचे अतूट नाते आहे.

2. भारतीय उपखंड म्हणजे काय?

• भारतासह पाकिस्तान, बांगलादेश, नेपाळ, भूटान, श्रीलंका यांचा समावेश असलेला भूभाग भारतीय उपखंड म्हणतात.
• हा भूभाग हिमालयाच्या दक्षिणेकडे आणि हिंदी महासागराच्या उत्तरेला आहे.

3. भारताची भौगोलिक वैशिष्ट्ये

भारताचा भूभाग सहा प्रमुख भागांमध्ये विभागला जातो:

1. हिमालय पर्वत:

• भारताच्या उत्तरेला आहे.
• हा एक नैसर्गिक संरक्षक आहे, जो थंड हवामान आणि आक्रमणांपासून संरक्षण करतो.

2. सिंधू-गंगा-ब्रह्मपुत्रा नद्यांचे मैदान:

• या भागात सुपीक जमीन असल्यामुळे शेतीसाठी उपयुक्त आहे.
• भारतातील अनेक प्राचीन संस्कृती येथे विकसित झाल्या.

3. थर वाळवंट:

• राजस्थान आणि पाकिस्तानच्या काही भागात आहे.
• येथील हवामान कोरडे आणि पावसाचे प्रमाण कमी असते.

4. दख्खनचे पठार:

• भारताच्या मध्य आणि दक्षिण भागात पसरलेले आहे.
• येथे दगडी जमीन असल्यामुळे शेतीसाठी विशेष तंत्रज्ञान लागते.

5. समुद्रकिनारी प्रदेश:

• भारताला तीन बाजूंनी समुद्र आहे – अरबी समुद्र, बंगालचा उपसागर आणि हिंदी महासागर.
• यामुळे भारतात प्राचीन काळापासून सागरी व्यापार विकसित झाला.

6. समुद्रातील बेटे:

• अंदमान-निकोबार (बंगालचा उपसागर) आणि लक्षद्वीप (अरबी समुद्र) ही प्रमुख बेटे आहेत.
• प्राचीन व्यापारात या बेटांचे महत्त्व होते.

4. समाजजीवन आणि पर्यावरणाचा प्रभाव

• माणसाचे जीवन हवामान, पर्जन्यमान, शेती, वनस्पती आणि प्राणी यावर अवलंबून असते.
• उष्ण आणि समशीतोष्ण प्रदेशात लोक वेगवेगळ्या प्रकारे जगतात.
• डोंगराळ भागातील लोक शिकारी आणि जंगलातून मिळणाऱ्या अन्नावर अवलंबून असतात, तर मैदानी प्रदेशातील लोक शेती करतात.

5. गाव आणि नगरे कशी विकसित झाली?

• जिथे पाण्याची आणि अन्नधान्याची उपलब्धता जास्त असते, तिथे लोक मोठ्या संख्येने वसतात.
• हळूहळू ही वसती मोठी होत ग्राम, वसाहती आणि नगरे तयार होतात.
• दुष्काळ, युद्ध, आक्रमणे यामुळे काही वेळा लोकांना आपली वस्ती सोडावी लागते.

6. भारतातील प्राचीन व्यापारी मार्ग

• हिंदुकुश पर्वतातील खैबर आणि बोलन खिंडींमधून व्यापारी मार्ग होते.
• रेशीम मार्ग (Silk Route) – हा भारत, चीन आणि मध्य आशिया जोडणारा महत्त्वाचा व्यापारमार्ग होता.
• भारतातून मसाले, हिरे, सोनं, कापड पाठवले जात असे.

7. भारताच्या सीमांचे ऐतिहासिक महत्त्व

• भारताच्या उत्तरेला हिमालय, पश्चिमेला थर वाळवंट, दक्षिणेला महासागर आणि पूर्वेला घनदाट जंगल आहे.
• यामुळे भारताच्या विविध भागांमध्ये वेगवेगळ्या संस्कृती विकसित झाल्या.

8. भारतीय उपखंडाचा सांस्कृतिक वारसा

• भारत हा भौगोलिकदृष्ट्या विविधतेने नटलेला देश आहे.
• इथे वेगवेगळ्या भाषा, संस्कृती आणि परंपरा आहेत.
• प्राचीन काळापासून भारतात विविध समाज एकत्र राहत आहेत.

महत्त्वाचे मुद्दे लक्षात ठेवा:

✔ इतिहास आणि भूगोल यांचे अतूट नाते आहे.

✔ भारताच्या भूप्रदेशाला 6 मुख्य भागात विभागले जाते.

✔ मानवाची जीवनशैली त्याच्या परिसराच्या भौगोलिक परिस्थितीवर अवलंबून असते.

✔ प्राचीन भारतात सागरी आणि भू-मार्गाने व्यापार होत असे.

✔ डोंगराळ प्रदेश आणि मैदानी प्रदेश यातील जीवनशैलीत मोठा फरक आहे.