स्वाध्याय
(अ) नदीमध्ये वाहून येणारी वाळू कशी तयार होते, ती कोठून येते याविषयी माहिती द्या.
उत्तर:नदीच्या प्रवाहामुळे खडकांवर सतत घर्षण होते, त्यामुळे ते छोटे छोटे तुकडे होतात आणि वाळू तयार होते. ही वाळू पर्वत, डोंगर आणि खडकांमधून वाहून नदीत येते.
(ब) खालीलपैकी कोणकोणत्या वास्तू अग्निज्य प्रकारच्या खडकाने निर्माण केल्या आहेत?
- ताजमहाल – रूपांतरित खडक (संगमरवर)
- रायगड किल्ला – अग्निज खडक (बेसाल्ट) ✅
- लाल किल्ला – गाळाचा खडक (वाळूचा खडक)
- वेरूळचे लेणे – अग्निज खडक (बेसाल्ट) ✅
उत्तर: रायगड किल्ला आणि वेरूळचे लेणे अग्निज खडकाने बनले आहेत.
(क) फरक नोंदवा.
(१) अग्निज्य खडक व स्तरीत खडक
| अग्निज खडक | स्तरीत खडक |
|---|---|
| ज्वालामुखीच्या लाव्हारसापासून तयार होतो. | गाळाच्या थरांपासून तयार होतो. |
| कठीण आणि मजबूत असतो. | तुलनेत हलका आणि ठिसूळ असतो. |
| जीवाश्म आढळत नाहीत. | जीवाश्म आढळू शकतात. |
| उदा. बेसाल्ट, ग्रॅनाइट | उदा. वाळूचा खडक, चुनखडक |
(२) स्तरीत खडक व रूपांतरित खडक
| स्तरीत खडक | रूपांतरित खडक |
|---|---|
| गाळाच्या थरांमधून तयार होतो. | दाब आणि उष्णतेमुळे तयार होतो. |
| हा खडक ठिसूळ असतो. | हा खडक अधिक कठीण असतो. |
| उदा. वाळूचा खडक, चुनखडक | उदा. संगमरवर, क्वार्ट्झाइट |
(३) अग्निज्य खडक व रूपांतरित खडक
| अग्निज खडक | रूपांतरित खडक |
|---|---|
| ज्वालामुखीच्या लाव्हारसापासून तयार होतो. | उष्णता आणि दाबामुळे मूळ खडकाचे रूपांतर होते. |
| कठीण आणि एकजिनसी असतो. | पूर्वीचा खडक बदलून नवीन घनता असते. |
| उदा. बेसाल्ट, ग्रॅनाइट | उदा. संगमरवर, नाइस |
(ड) महाराष्ट्रामध्ये खालील ठिकाणी कोणत्या प्रकारचे खडक प्रामुख्याने आढळतात?
- मध्य महाराष्ट्र – बेसाल्ट (अग्निज खडक)
- दक्षिण कोकण – जांभा खडक (गाळाचा खडक)
- विदर्भ – ग्रॅनाइट (अग्निज खडक)
Leave a Reply