1. खडक म्हणजे काय?
पृथ्वीच्या बाहेरील भागात (शिलावरणात) माती आणि खडक असतात.
खडक हे नैसर्गिक प्रक्रियेतून तयार होतात आणि त्यामध्ये वेगवेगळी खनिजे असतात.
🔹 खडकांमध्ये सिलिका, अल्युमिनिअम, मॅग्नेशिअम, लोह यासारखी खनिजे असतात.
2. खडकांचे प्रकार
निर्मितीप्रक्रियेनुसार खडक तीन प्रकारचे असतात:
प्रकार | कसा तयार होतो? | उदाहरणे |
---|---|---|
अग्निज खडक (मूळ खडक) | ज्वालामुखीतून बाहेर आलेला लाव्हारस थंड होऊन तयार होतो. | बेसाल्ट, ग्रॅनाइट, प्यूमिस |
गाळाचे खडक (स्तरित खडक) | नद्या आणि वाऱ्याने वाहून आणलेला गाळ थरांमध्ये साचून तयार होतो. | वाळूचा खडक, चुनखडक, कोळसा |
रूपांतरित खडक | जास्त दाब व उष्णतेमुळे मूळ खडकांचे स्वरूप बदलते. | संगमरवर, हिरा, स्लेट |
3. अग्निज खडक (Mool Khadak)
🔹 ज्वालामुखीच्या उद्रेकातून आलेला लाव्हारस थंड होऊन तयार होतो.
🔹 हे खडक कठीण आणि एकसंध असतात.
🔹 त्यामध्ये जीवाश्म (प्राचीन जीवांचे अवशेष) नसतात.
🔹 उदाहरणे: बेसाल्ट, ग्रॅनाइट, प्यूमिस
महाराष्ट्रातील सह्याद्री आणि डोंगरी किल्ले अग्निज खडकांपासून बनले आहेत.
माहिती: प्यूमिस खडक हा खूप हलका असून पाण्यावर तरंगतो!
4. गाळाचे खडक (Starit Khadak)
🔹 नद्या, वारे, हिमनद्या यामुळे गाळ साठल्याने तयार होतात.
🔹 हे खडक हलके आणि थरांमध्ये असतात.
🔹 यामध्ये जीवाश्म सापडतात.
🔹 उदाहरणे: वाळूचा खडक, चुनखडक, कोळसा
दिल्लीत लाल किल्ला लाल वाळूच्या खडकाने बनला आहे.
माहिती: जीवाश्मांमुळे आपल्याला प्राचीन काळातील जीवसृष्टीची माहिती मिळते.
5. रूपांतरित खडक (Roopantarit Khadak)
🔹 अग्निज आणि गाळाचे खडक जास्त दाब आणि उष्णतेमुळे बदलतात.
🔹 हे खडक कठीण आणि मजबूत असतात.
🔹 यामध्ये जीवाश्म नसतात.
🔹 उदाहरणे: संगमरवर, हिरा, स्लेट
आग्रा येथील ताजमहाल संगमरवराच्या खडकाने बनला आहे.
माहिती: कोळसा खूप दाबामुळे हिऱ्यात बदलतो!
6. खडकांचा वापर
1. इमारती व पूल बांधण्यासाठी – ग्रॅनाइट, संगमरवर
2. शिल्पकलेसाठी – वाळूचा खडक, संगमरवर
3. ऊर्जेसाठी – कोळसा
4. रत्ने व दागिन्यांसाठी – हिरा
7. महाराष्ट्रातील खडकांचे वितरण
🔹 महाराष्ट्रात बहुतांश भाग बेसाल्ट खडकाने व्यापलेला आहे.
🔹 ग्रॅनाइट खडक – विदर्भ आणि दक्षिण कोकण
🔹 जांभा खडक – रत्नागिरी आणि सिंधुदुर्ग
🔹 संगमरवर – नर्मदा नदीच्या काठावर
8. खडक आणि मानवी जीवन
- आपल्याला इमारतीसाठी मजबूत दगड मिळतो.
- कोळशामुळे वीज आणि ऊर्जा निर्माण करता येते.
- हिऱ्यासारखी मौल्यवान खनिजे खडकांमधून मिळतात.
- नद्यांमध्ये वाहून येणाऱ्या वाळूचा वापर बांधकामात होतो.
Leave a Reply