भूगोल Notes Chapter 7 खडक व खडकांचे प्रकार Class 6 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

1. खडक म्हणजे काय?

पृथ्वीच्या बाहेरील भागात (शिलावरणात) माती आणि खडक असतात.

खडक हे नैसर्गिक प्रक्रियेतून तयार होतात आणि त्यामध्ये वेगवेगळी खनिजे असतात.

🔹 खडकांमध्ये सिलिका, अल्युमिनिअम, मॅग्नेशिअम, लोह यासारखी खनिजे असतात.

2. खडकांचे प्रकार

निर्मितीप्रक्रियेनुसार खडक तीन प्रकारचे असतात:

3. अग्निज खडक (Mool Khadak)

🔹 ज्वालामुखीच्या उद्रेकातून आलेला लाव्हारस थंड होऊन तयार होतो.

🔹 हे खडक कठीण आणि एकसंध असतात.

🔹 त्यामध्ये जीवाश्म (प्राचीन जीवांचे अवशेष) नसतात.

🔹 उदाहरणे: बेसाल्ट, ग्रॅनाइट, प्यूमिस

महाराष्ट्रातील सह्याद्री आणि डोंगरी किल्ले अग्निज खडकांपासून बनले आहेत.

माहिती: प्यूमिस खडक हा खूप हलका असून पाण्यावर तरंगतो!

4. गाळाचे खडक (Starit Khadak)

🔹 नद्या, वारे, हिमनद्या यामुळे गाळ साठल्याने तयार होतात.

🔹 हे खडक हलके आणि थरांमध्ये असतात.

🔹 यामध्ये जीवाश्म सापडतात.

🔹 उदाहरणे: वाळूचा खडक, चुनखडक, कोळसा

दिल्लीत लाल किल्ला लाल वाळूच्या खडकाने बनला आहे.

माहिती: जीवाश्मांमुळे आपल्याला प्राचीन काळातील जीवसृष्टीची माहिती मिळते.

5. रूपांतरित खडक (Roopantarit Khadak)

🔹 अग्निज आणि गाळाचे खडक जास्त दाब आणि उष्णतेमुळे बदलतात.

🔹 हे खडक कठीण आणि मजबूत असतात.

🔹 यामध्ये जीवाश्म नसतात.

🔹 उदाहरणे: संगमरवर, हिरा, स्लेट

आग्रा येथील ताजमहाल संगमरवराच्या खडकाने बनला आहे.

माहिती: कोळसा खूप दाबामुळे हिऱ्यात बदलतो!

6. खडकांचा वापर

1. इमारती व पूल बांधण्यासाठी – ग्रॅनाइट, संगमरवर

2. शिल्पकलेसाठी – वाळूचा खडक, संगमरवर

3. ऊर्जेसाठी – कोळसा

4. रत्ने व दागिन्यांसाठी – हिरा

7. महाराष्ट्रातील खडकांचे वितरण

🔹 महाराष्ट्रात बहुतांश भाग बेसाल्ट खडकाने व्यापलेला आहे.

🔹 ग्रॅनाइट खडक – विदर्भ आणि दक्षिण कोकण

🔹 जांभा खडक – रत्नागिरी आणि सिंधुदुर्ग

🔹 संगमरवर – नर्मदा नदीच्या काठावर

8. खडक आणि मानवी जीवन

• आपल्याला इमारतीसाठी मजबूत दगड मिळतो.
• कोळशामुळे वीज आणि ऊर्जा निर्माण करता येते.
• हिऱ्यासारखी मौल्यवान खनिजे खडकांमधून मिळतात.
• नद्यांमध्ये वाहून येणाऱ्या वाळूचा वापर बांधकामात होतो.