1. तापमान म्हणजे काय?
- तापमान म्हणजे वस्तू किंवा वातावरणातील उष्णतेचे मापन.
- सूर्यकिरणांमुळे पृथ्वीवरील हवा आणि पृष्ठभाग तापतो.
2. तापमान आणि प्रकाशझोताचा संबंध
- सूर्यकिरण पृथ्वीवर वेगवेगळ्या कोनांत पडतात.
- लंबरूप (90°) किरण – उष्णता जास्त, तापमान जास्त.
- तिरपे (120° किंवा त्याहून अधिक) किरण – उष्णता कमी, तापमान कमी.
3. पृथ्वीवरील तापमानाचे वितरण
- सूर्यकिरणांच्या कोनानुसार तापमान वेगवेगळ्या भागांत वेगवेगळे असते.
- विषुववृत्ताजवळील प्रदेश (0° – 23.5°) – तापमान जास्त (उष्ण कटिबंध).
- समशीतोष्ण प्रदेश (23.5° – 66.5°) – मध्यम तापमान.
- ध्रुवीय प्रदेश (66.5° – 90°) – तापमान कमी, थंड हवामान.
4. समुद्र आणि जमिनीवरील तापमानातील फरक
- जमीन लवकर तापते आणि लवकर थंड होते.
- पाणी उशिरा तापते आणि उशिरा थंड होते.
- समुद्रकिनाऱ्याजवळ तापमान समान असते, पण खंडांतर्गत भागात अधिक फरक दिसतो.
5. हवामानावर परिणाम करणारे घटक
- समुद्रसपाटीपासूनची उंची (उंच ठिकाणी तापमान कमी असते).
- समुद्राची जवळीक (समुद्राजवळ हवामान सम असते).
- ढगांचे आच्छादन आणि वारे (हवेचे तापमान नियंत्रित करतात).
- वनाच्छादन आणि नागरीकरण (वनामुळे तापमान कमी राहते, शहरांमध्ये उष्णता जास्त असते).
6. तापमापन आणि तापमापक
- तापमान मोजण्यासाठी “तापमापक” वापरला जातो.
- तापमापकात पारा (Mercury) किंवा अल्कोहोल (Alcohol) वापरले जाते.
- तापमान सेल्सिअस (°C) किंवा फॅरनहाइट (°F) मध्ये मोजले जाते.
7. तापमानवाढ आणि हवामान बदल
- हरितगृह वायू (CO₂, अर्गॉन, पाण्याची वाफ) वातावरणात उष्णता साठवतात.
- त्यामुळे पृथ्वीचे तापमान हळूहळू वाढत आहे, यालाच जागतिक तापमानवाढ म्हणतात.
8. सागरी प्रवाह आणि तापमान
- महासागरातील गरम आणि थंड पाण्याचे प्रवाह तापमानावर परिणाम करतात.
- उष्ण प्रदेशाकडून थंड प्रदेशाकडे सागरी प्रवाह गेल्यास तिथले तापमान वाढते आणि उलट घडल्यास तापमान कमी होते.
- सागरी प्रवाहामुळे मासेमारी व्यवसायालाही चालना मिळते.
महत्त्वाचे मुद्दे लक्षात ठेवा:
✔ विषुववृत्ताजवळ तापमान जास्त आणि ध्रुवाजवळ कमी असते.
✔ जमीन लवकर तापते आणि लवकर थंड होते, पण पाणी उशिरा तापते आणि उशिरा थंड होते.
✔ हरितगृह वायूंच्या वाढीमुळे पृथ्वीचे तापमान वाढत आहे.
✔ समुद्रकिनाऱ्याजवळ हवामान सम असते, तर खंडांतर्गत भागात दिवस-रात्र तापमानात जास्त फरक असतो.
Leave a Reply