भूगोल Notes Chapter 2 चला वृत्तेवापरूयात Class 6 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

1. पृथ्वीवरील आडव्या आणि उभ्या रेषा

• आडव्या रेषा – या रेषांना अक्षवृत्ते म्हणतात.
• उभ्या रेषा – या रेषांना रेखावृत्ते म्हणतात.

2. विषुववृत्त आणि प्रमुख अक्षवृत्ते

• विषुववृत्त (Equator) – हे 0° अक्षवृत्त असून पृथ्वीला दोन समान भागांत विभागते.
• कर्कवृत्त (23°30′ उत्तर) – याच्या वरच्या भागात सूर्यकिरणे वर्षात दोन वेळा तिरपी पडतात.
• मकरवृत्त (23°30′ दक्षिण) – याच्या खालील भागातही सूर्यकिरणे वर्षात दोन वेळा तिरपी पडतात.
• आर्क्टिक वृत्त (66°30′ उत्तर) आणि अंटार्क्टिक वृत्त (66°30′ दक्षिण) – येथे दिवस व रात्र 24 तासांपेक्षा जास्त कालावधीचे असू शकतात.

3. प्रमुख रेखावृत्ते आणि त्यांचे उपयोग

• 0° मूळ रेखावृत्त (Prime Meridian) – ग्रिनिच शहराजवळून जाते आणि जागतिक प्रमाणवेळ निश्चित करते.
• 180° रेखावृत्त – हे आंतरराष्ट्रीय वार रेषा म्हणून ओळखले जाते, जेथे तारीख बदलते.

4. ठिकाणांचे स्थान निश्चित करणे

• प्रत्येक ठिकाणाचे स्थान अक्षवृत्त (latitude) आणि रेखावृत्त (longitude) च्या आधारे सांगितले जाते.
• उदाहरण: दिल्लीचे स्थान – 28°36′ उत्तर अक्षवृत्त व 77°12′ पूर्व रेखावृत्त.

5. पृथ्वीवरील प्रदेश आणि त्यांचा विस्तार

• ऑस्ट्रेलियाचा विस्तार – 10°30′ द. ते 43°39′ द. अक्षवृत्त आणि 113° पू. ते 153°30′ पू. रेखावृत्त.
• नाईल नदीचा प्रवाह – व्हिक्टोरिया सरोवर (0°45′ द. अक्षांश, 33°26′ पू. रेखांश) पासून अलेक्झांड्रिया (31°12′ उ. अक्षांश, 29°55′ पू. रेखांश) पर्यंत.

6. भारतावरील प्रभाव

• भारतामधून 23°30′ उत्तर अक्षवृत्त (कर्कवृत्त) जाते.
• यामुळे भारताच्या काही भागात वर्षातून दोन वेळा सूर्य लंबरूप पडतो.
• भारताच्या वेळेसाठी 82°30′ पू. रेखावृत्त प्रमाणवेळेसाठी घेतले जाते.