भूगोल Notes Chapter 10 मानवाचे व्यवसाय Class 6 Bhugol Maharashtra Board Marathi Medium

व्यवसाय म्हणजे काय?

🔹 व्यवसाय म्हणजे पैसे कमवण्यासाठी किंवा आपल्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी केलेले काम.

🔹 लोक वेगवेगळ्या प्रकारचे व्यवसाय करतात जसे की शेती, उद्योग, सेवा, संशोधन इत्यादी.

🔹 व्यवसायांमुळे लोकांना रोजगार मिळतो आणि देशाची अर्थव्यवस्था सुधारते.

व्यवसायांचे मुख्य प्रकार

व्यवसाय चार प्रकारचे असतात:

1. प्राथमिक व्यवसाय (Primary Business)
2. द्वितीयक व्यवसाय (Secondary Business)
3. तृतीयक व्यवसाय (Tertiary Business)
4. चतुर्थक व्यवसाय (Quaternary Business)

1. प्राथमिक व्यवसाय (निसर्गावर आधारित व्यवसाय)

हे व्यवसाय निसर्गाच्या संसाधनांवर अवलंबून असतात. म्हणजेच निसर्गातून थेट मिळणाऱ्या वस्तूंचा उपयोग केला जातो.

उदाहरणे:

• शेती (Agriculture) – गहू, तांदूळ, फळे, भाज्या उत्पादन करणे.
• पशुपालन (Animal Husbandry) – गाई, म्हशी, शेळ्या यांचे पालन करून दूध, मांस, लोकर मिळवणे.
• मासेमारी (Fishing) – तलाव, नदी, समुद्रातून मासे पकडणे.
• खाणकाम (Mining) – कोळसा, लोह, तांबे, सोने यांसारखी खनिजे मिळवणे.

महत्त्वाचे वैशिष्ट्ये:

✔️ निसर्गावर अवलंबून असतो.

✔️ कोणत्याही वस्तूंची प्रक्रिया केली जात नाही.

✔️ हा व्यवसाय बहुतांश ग्रामीण भागात केला जातो.

उदाहरण:गाई-म्हशी पाळून दूध मिळवणे हा एक प्राथमिक व्यवसाय आहे.

2. द्वितीयक व्यवसाय (कच्च्या मालावर प्रक्रिया करून नवीन वस्तू बनवणे)

या व्यवसायात कच्च्या मालावर प्रक्रिया करून नवीन उत्पादने तयार केली जातात.

उदाहरणे:

• दुग्धप्रक्रिया (Dairy Processing) – दुधापासून तूप, लोणी, पनीर, श्रीखंड बनवणे.
• कापड उद्योग (Textile Industry) – कापसापासून धागा व कपडे तयार करणे.
• साखर उद्योग (Sugar Industry) – ऊसापासून साखर तयार करणे.
• लोखंड उद्योग (Iron Industry) – खाणकामातून मिळालेल्या लोहखनिजापासून लोखंडाच्या वस्तू बनवणे.

महत्त्वाचे वैशिष्ट्ये:

✔️ कच्च्या मालावर प्रक्रिया केली जाते.

✔️ मोठ्या यंत्रांचा वापर केला जातो.

✔️ हा व्यवसाय कारखान्यांमध्ये चालतो.

उदाहरण:गाईकडून मिळालेले दूध डेअरीमध्ये पाठवले जाते आणि त्यावर प्रक्रिया करून तूप आणि चीज तयार केले जाते.

3. तृतीयक व्यवसाय (सेवा व्यवसाय)

हा व्यवसाय इतर व्यवसायांना मदत करणारा असतो. यात वाहतूक, व्यापार, शिक्षण, आरोग्य सेवा यांचा समावेश होतो.

उदाहरणे:

• वाहतूक (Transportation) – बस, ट्रक, रेल्वे, विमानाद्वारे वस्तू किंवा लोकांची वाहतूक करणे.
• बँकिंग आणि विमा (Banking & Insurance) – लोकांचे पैसे सुरक्षित ठेवणे आणि आर्थिक मदत करणे.
• आरोग्य सेवा (Healthcare) – डॉक्टर, रुग्णालये, औषध विक्री.
• शिक्षण (Education) – शाळा, शिक्षक, विद्यापीठे.
• हॉटेल आणि रेस्टॉरंट (Hospitality) – लोकांना अन्न व निवास सुविधा पुरवणे.

महत्त्वाचे वैशिष्ट्ये:

✔️ कोणतेही नवीन उत्पादन तयार केले जात नाही.

✔️ इतर व्यवसायांना मदत करणारा व्यवसाय.

✔️ मोठ्या प्रमाणावर शहरी भागात आढळतो.

उदाहरण:डेअरीमध्ये तयार झालेल्या दुधाच्या वस्तू ग्राहकांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी वाहतूक सेवा आवश्यक असते.

4. चतुर्थक व्यवसाय (संशोधन आणि माहिती तंत्रज्ञानावर आधारित व्यवसाय)

हा व्यवसाय विशेष कौशल्य आणि शिक्षणावर अवलंबून असतो.

उदाहरणे:

• वैज्ञानिक संशोधन (Scientific Research) – नवीन औषध शोधणे, तंत्रज्ञान विकसित करणे.
• माहिती तंत्रज्ञान (Information Technology – IT) – संगणक प्रणाली तयार करणे, सॉफ्टवेअर बनवणे.
• गुणवत्तेनिरीक्षण (Quality Testing) – उत्पादनांची गुणवत्ता तपासणे.
• अभियांत्रिकी (Engineering) – मोठ्या इमारती, पूल, महामार्ग बांधण्यासाठी काम करणे.

महत्त्वाचे वैशिष्ट्ये:

✔️ विशेष शिक्षण आणि कौशल्याची गरज असते.

✔️ हा व्यवसाय प्रगत तंत्रज्ञानावर आधारित असतो.

✔️ हा व्यवसाय मोठ्या प्रमाणावर शहरांमध्ये आढळतो.

उदाहरण:डेअरीत तयार झालेल्या दुधाच्या वस्तूंची गुणवत्ता तपासण्यासाठी प्रयोगशाळेत चाचण्या केल्या जातात.

व्यवसायांवर निसर्गाचा प्रभाव

1. दुष्काळ पडल्यास – शेतीवर परिणाम होतो आणि दूध उत्पादन कमी होते.

2. पूर आल्यास – वाहतूक ठप्प होते आणि दूध व दुग्धजन्य पदार्थ खराब होतात.

3. वादळ-त्सुनामी आल्यास – मासेमारी व्यवसाय धोक्यात येतो.

4. भूकंप झाल्यास – उद्योग आणि वाहतूक व्यवस्थेत अडचणी येतात.