1. नकाशा आणि स्थाने (Maps and Locations)
- नकाशा हा पृथ्वीवरील विविध ठिकाणे दाखवणारा साधन आहे.
- नकाशामध्ये शहरे, देश, नद्या, डोंगर, महासागर, आणि महत्त्वाची स्थळे दाखवलेली असतात.
ताजमहाल कुठे आहे?
- ताजमहाल भारताच्या उत्तर प्रदेश राज्यातील आग्रा शहरात आहे.
- हे एक प्रसिद्ध ऐतिहासिक स्मारक आहे.
- कुठल्या खंडात आहे? → आशिया खंडात आहे.
दिशा (Directions) का महत्त्वाच्या आहेत?
- कोणतेही ठिकाण कोणत्या दिशेला आहे हे सांगताना वेगवेगळ्या लोकांना वेगवेगळ्या दिशा वाटतात.
- उदाहरणार्थ, आग्रा येथील शाहीद नकाशातील इतर स्थाने कोणत्या दिशेला आहेत हे सांगेल.
- उत्तरेकडील आणि दक्षिणेकडील व्यक्तींना वेगवेगळ्या दिशा दिसतात.
2. पृथ्वीगोल आणि काल्पनिक रेषा (Globe and Imaginary Lines)
- पृथ्वीगोल (Globe) हा पृथ्वीचे छोटे मॉडेल आहे.
- पृथ्वीगोलावर काही उभ्या (Vertical) आणि आडव्या (Horizontal) रेषा असतात.
- या रेषा प्रत्यक्ष पृथ्वीवर नसून काल्पनिक आहेत.
- या रेषांमुळे पृथ्वीवरील कोणतेही ठिकाण अचूकपणे शोधता येते.
मुख्य रेषांचे प्रकार:
अक्षांश रेषा (Latitude Lines) → आडव्या रेषा
रेखांश रेषा (Longitude Lines) → उभ्या रेषा
3. अक्षांश आणि अक्षवृत्ते (Latitude and Parallels of Latitude)
अक्षांश म्हणजे काय?
- अक्षांश (Latitude) म्हणजे विषुववृत्तापासून (Equator) मोजले जाणारे कोनीय अंतर आहे.
- हे 0° (शून्य अंश) पासून सुरू होते आणि 90° पर्यंत जाते.
अक्षवृत्ते (Parallels of Latitude):
- अक्षवृत्ते ही आडव्या रेषा असतात आणि त्या विषुववृत्ताच्या समांतर असतात.
- विषुववृत्त (Equator) हे 0° अक्षवृत्त आहे आणि ते सर्वांत मोठे आहे.
- विषुववृत्ताच्या उत्तर दिशेला उत्तर अक्षांश (North Latitude) आणि दक्षिण दिशेला दक्षिण अक्षांश (South Latitude) असतो.
- एकूण 181 अक्षवृत्ते असतात.
महत्त्वाची अक्षवृत्ते:
- 0° अक्षवृत्त – विषुववृत्त (Equator)
- 23.5° उत्तर – कर्कवृत्त (Tropic of Cancer)
- 23.5° दक्षिण – मकरवृत्त (Tropic of Capricorn)
- 66.5° उत्तर – आर्क्टिक वृत्त (Arctic Circle)
- 66.5° दक्षिण – अंटार्क्टिक वृत्त (Antarctic Circle)
- 90° उत्तर – उत्तर ध्रुव (North Pole)
- 90° दक्षिण – दक्षिण ध्रुव (South Pole)
4. रेखाश आणि रेखावृत्ते (Longitude and Meridians of Longitude)
रेखांश म्हणजे काय?
- रेखांश (Longitude) म्हणजे मूळ रेखावृत्तापासून मोजले जाणारे कोनीय अंतर आहे.
- हे 0° पासून 180° पर्यंत मोजले जाते.
रेखावृत्ते (Meridians of Longitude):
1. रेखावृत्ते ही उभ्या रेषा असतात आणि त्या उत्तर ध्रुव ते दक्षिण ध्रुव यांना जोडतात.
2. 0° रेखावृत्त – मूळ रेखावृत्त (Prime Meridian)
3. मूळ रेखावृत्ताच्या पूर्वेला (East) असलेल्या रेषांना पूर्व रेखांश (East Longitude) म्हणतात.
4. मूळ रेखावृत्ताच्या पश्चिमेला (West) असलेल्या रेषांना पश्चिम रेखांश (West Longitude) म्हणतात.
5. एकूण 360 रेखावृत्ते असतात (180 पूर्व आणि 180 पश्चिम).
मुख्य रेखावृत्ते:
- 0° रेखावृत्त – मूळ रेखावृत्त (Prime Meridian)
- 180° रेखावृत्त – आंतरराष्ट्रीय दिनांक रेखा (International Date Line)
5. अक्षवृत्त आणि रेखावृत्तांचा उपयोग (Uses of Latitude and Longitude)
- वृत्तजाळी (Grid System) तयार होतो.
- या जाळीचा उपयोग करून पृथ्वीवरील कोणतेही ठिकाण अचूकपणे शोधता येते.
- GPS, Google Maps आणि इतर नकाशांमध्ये अक्षांश आणि रेखांश यांचा उपयोग होतो.
- या प्रणालीमुळे प्रवास, हवामान अंदाज, आणि सागरी मार्ग निश्चित करणे सोपे होते.
6. पृथ्वीवरील स्थान निश्चित करण्यासाठी पद्धत (Method to Locate a Place on Earth)
स्थान निश्चित करताना दोन घटक आवश्यक असतात:
अक्षांश (Latitude) → उत्तर किंवा दक्षिण दिशा
रेखांश (Longitude) → पूर्व किंवा पश्चिम दिशा
उदाहरणार्थ, दिल्लीचे स्थान:
अक्षांश: 28.61° उत्तर
रेखांश: 77.23° पूर्व
7. महत्त्वाचे मुद्दे (Key Points)
✅ पृथ्वीच्या नकाशावर दिशा, अक्षवृत्ते आणि रेखावृत्ते यांचा उपयोग करून कोणतेही ठिकाण शोधता येते.
✅ पृथ्वीवरील स्थाने शोधण्यासाठी अक्षांश आणि रेखांश यांचा एकत्रित वापर होतो.
✅ विषुववृत्त पृथ्वीला दोन भागांमध्ये उत्तर गोलार्ध आणि दक्षिण गोलार्ध असे विभाजित करते.
✅ मूळ रेखावृत्त पृथ्वीला दोन भागांमध्ये पूर्व गोलार्ध आणि पश्चिम गोलार्ध असे विभाजित करते.
✅ वृत्तजाळीमुळे (Grid System) पृथ्वीवरील कोणतेही स्थान अचूकपणे सांगता येते.
✅ आजकाल GPS, Google Maps आणि आधुनिक तंत्रज्ञानात अक्षांश व रेखांश यांचा मोठा उपयोग होतो.
Leave a Reply