Question Answers Chapter 7 समाजशास्त्र Class 11 Samajshastra Maharashtra Board Marathi Medium

सामाजिक स्तरीकरण

प्र.१ (अ) दिलेल्‍या पर्यायांपैकी योग्‍य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.

१. सामाजिक स्‍तरीकरण हे —— आहे. (स्थानिक, राष्‍ट्रीय, सार्वत्रिक)

उत्तर – सार्वत्रिक

२. वर्ग हा —— स्तरीकरणाचा प्रकार आहे. (खुल्या, बंदिस्त, ताठर)

उत्तर – खुल्या

३. लिंगाधारित स्तरीकरणामुळे समाजातील —– वाढीस लागते. (न्याय, पिळवणूक, समानता)

उत्तर – पिळवणूक

४. —— तील सामाजिक स्तरीकरण पवित्र आणि अपवित्रतेच्या संकल्पनेवर आधारले आहे. (वर्ग, लिंगभाव, जात)

उत्तर – जात

(ब) चुकीची जोडी दुरुस्त करून लिहा.

१. (i) संपत्तीवरील मालकी हक्क – आर्थिक भांडवल

(ii) सामाजिक बाबतीतील सभासदत्व आणि सहभाग – सामाजिक भांडवल

(iii) शिक्षणामधून प्राप्त होते – सांस्कृतिक भांडवल

(iv) प्रतिष्ठा, दर्जा आणि सामाजिक सन्मान – प्रतीकात्मक भांडवल

(क) अधोरेखित शब्दाच्या जागी अचूक शब्द लिहून विधान पूर्ण करा.

१. जात ही संपत्तीवर आधारित आहे.

उत्तर –

• उदाहरण: भारतातील वर्णव्यवस्था किंवा जातीव्यवस्था.
• समर्थन: जातीव्यवस्थेमध्ये व्यक्तीचा सामाजिक स्तर जन्माने ठरतो आणि तो बदलता येत नाही. यामुळे सामाजिक गतिशीलतेला वाव नसतो, म्हणून हे बंदिस्त स्तरीकरणाचे उदाहरण आहे.

२. लिंगभावाधिष्ठित सामाजीकरण:

उत्तर –

• उदाहरण: मुलांना कार किंवा बॅट-बॉल आणि मुलींना भातुकली किंवा बाहुली देणे.
• समर्थन: समाजात लहानपणापासूनच मुला-मुलींना त्यांच्या लिंगानुसार खेळणी दिली जातात, ज्यामुळे लिंगभेद आणि सामाजिक उतरंडीचा पाया रचला जातो.

(ब) टीपा द्या

१. सामाजिक स्तरीकरणाची तत्त्वे:

उत्तर –

• सामाजिक स्वरूपाचे असते: व्यक्तीच्या शारीरिक योग्यतेपेक्षा सामाजिक नियमांवर आधारित.
• पिढ्यान्पिढ्या टिकते: पालकांचा दर्जा मुलांना मिळतो.
• सार्वत्रिक परंतु बदलणारे: सर्व समाजात आढळते, पण स्वरूप बदलते.
• विषमता अंतर्भूत असते: काहींना जास्त संधी, काहींना कमी.
• व्यक्तींवर परिणाम: जीवनशैली आणि संधींवर प्रभाव.

२. डॉ. जी.एस. घुर्येंनी मांडलेली जातीची वैशिष्ट्ये:

उत्तर –

• समाजाचे खंडात्मक विभाजन: जातींमध्ये विभागणी, जन्माने सदस्यत्व.
• श्रेणीरचना: पवित्र-अपवित्र संकल्पनेवर आधारित उतरंडी.
• खानपान आणि सामाजिक व्यवहारांवर निर्बंध: जातींमध्ये अंतर.
• नागरी आणि धार्मिक हक्क-निर्बंध: उच्च जातींना सुविधा, कनिष्ठांना वंचना.
• व्यवसाय निवडीवर निर्बंध: पारंपरिक व्यवसाय सक्तीचा.
• आंतर्विवाही समूह: स्वजातीय विवाह बंधनकारक.

३. स्थलांतराचे प्रकार:

उत्तर –

• समस्तरीय गतिशीलता: दर्जा न बदलता व्यवसाय किंवा ठिकाण बदलणे.
• एकरेषीय गतिशीलता: स्थान उंचावणे किंवा खालावणे.
• आंतरपिढीय गतिशीलता: पिढी दरम्यान दर्जात बदल.
• पिढीअंतर्गत गतिशीलता: एकाच पिढीत स्थान बदलणे.

प्र.३ फरक सांगा:

१. जात आणि वर्ग:

उत्तर –

• जात: जन्मावर आधारित, बंदिस्त व्यवस्था, गतिशीलता नाही, पवित्र-अपवित्र संकल्पनेशी निगडित.
• वर्ग: संपत्ती, शिक्षण, व्यवसायावर आधारित, खुली व्यवस्था, गतिशीलता शक्य.

२. आंतरपिढीय गतिशीलता आणि पिढीअंतर्गत गतिशीलता:

उत्तर –

• आंतरपिढीय: पुढील पिढीच्या दर्जात मागील पिढीपेक्षा बदल, उदा., गरीब पालकांचे मूल डॉक्टर बनणे.
• पिढीअंतर्गत: एकाच व्यक्तीच्या आयुष्यात दर्जात बदल, उदा., लिपिक ते IFS अधिकारी.

प्र.४ खालील संकल्पना उदाहरणासह स्पष्ट करा:

१. ऊर्ध्व (vertical) गतिशीलता:

उत्तर –

• व्याख्या: समाजातील एका खालच्या स्तरातून वरच्या स्तरात जाणे.
• उदाहरण: एखादा कामगार शिक्षण घेऊन इंजिनिअर बनतो.

२. आंतरपिढीय गतिशीलता:

उत्तर –

• व्याख्या: पुढील पिढीचा दर्जा मागील पिढीपेक्षा बदलणे.
• उदाहरण: शेतकऱ्याचा मुलगा उच्च शिक्षण घेऊन प्राध्यापक बनतो.

(ब) खालील विधाने चूक की बरोबर हे सांगून सकारण स्पष्ट करा:

१. वर्गव्यवस्थेमध्ये गतिशीलता शक्य नाही:

उत्तर – चूक: वर्गव्यवस्था ही खुली असते, ज्यामध्ये व्यक्ती शिक्षण, संपत्ती किंवा व्यवसायाद्वारे आपला दर्जा बदलू शकते.

२. शिक्षण हे स्त्रियांच्या सबलीकरणाला प्रोत्साहन देते:

उत्तर – बरोबर: शिक्षणामुळे स्त्रियांना उर्ध्व गतिशीलतेच्या संधी मिळतात आणि सामाजिक-आर्थिक दर्जा सुधारतो.

प्र.६ खालील प्रश्नाचे सविस्‍तर उत्‍तर लिहा. (साधारण १५०-२०० शब्द)

वर्ग आणि लिंगभाव यावर आधारित स्‍तरीकरणाच्या प्रकारांची तुमच्या शब्‍दांत उदाहरणे देऊन चर्चा करा.

उत्तर – सामाजिक स्तरीकरणात वर्ग आणि लिंगभाव हे दोन महत्त्वाचे प्रकार आहेत. वर्गावर आधारित स्तरीकरण हे खुल्या व्यवस्थेचे उदाहरण आहे, ज्यामध्ये व्यक्तीचा दर्जा संपत्ती, शिक्षण आणि व्यवसायावर अवलंबून असतो. उदाहरणार्थ, एखादा गरीब कुटुंबातील मुलगा मेहनत करून डॉक्टर बनतो आणि उच्च वर्गात प्रवेश करतो. यात गतिशीलता शक्य असते, कारण हे जन्मावर आधारित नसते. वर्गव्यवस्थेत उच्च, मध्यम आणि कनिष्ठ वर्ग अशी श्रेणी असते, जिथे व्यक्ती आपल्या कर्तृत्वाने स्थान बदलू शकते.

लिंगभावावर आधारित स्तरीकरण हे सर्व समाजात आढळते आणि यात पुरुषांना स्त्रियांपेक्षा उच्च दर्जा दिला जातो. उदाहरणार्थ, अनेक ठिकाणी पुरुषांना नोकरीत प्राधान्य मिळते, तर स्त्रियांना घरकाम किंवा कमी मोबदल्याच्या कामांसाठी मर्यादित ठेवले जाते. मुलांना शौर्याचे खेळ आणि मुलींना भातुकली देणे हे लहानपणापासूनच लिंगभेद दाखवते. हे स्तरीकरण विषमता आणि पिळवणूक वाढवते, कारण यात संधी आणि अधिकारांचे असमान वाटप होते. अशा प्रकारे, वर्ग आणि लिंगभाव हे सामाजिक संरचनेतील असमानतेचे वेगवेगळे पैलू दर्शवतात.