सामाजीकरण
प्र.१(अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.
१. ज्‍या प्रक्रियेतून व्यक्‍ती समाजातील नियमनेशिकते तिला …………. म्‍हणतात. (संमीलन, सामाजीकरण, सहकार्यता)
उत्तर – सामाजीकरण
२. कुटुंब सामाजीकरणाच …………. साधन आहे. (प्राथमिक, दुय्यम, प्रादेशिक)
उत्तर – प्राथमिक
३. शाळा हे सहे सामाजीकरणाच ……….. साधन आहे. (प्राथमिक, दुय्यम, प्रादेशिक)
उत्तर – दुय्यम
४. दूरचित्रवाणी हे …….. संपर्काचे माध्यम आहे. (श्राव्य, दृक्, दृक्-श्राव्य)
उत्तर – दृक्-श्राव्य
(ब) चुकीची जोडी दुरुस्त करून लिहा.
१. (i) भाषा, मूलभूत वर्तन – कुटुंब (योग्य)
(ii) समवयस्कांचा समूह – मैत्रीसारखी सामाजिक मूल्ये (योग्य)
(iii) शेजारी – संघभावना, शिस्त (चूक – शाळेशी संबंधित आहे, शेजारीसाठी योग्य – सामाजिक संबंध) दुरुस्त जोडी: शेजारी – सामाजिक संबंध
(iv) प्रसार माध्यमे – जनमत तयार करणे (योग्य)
(क) प्रत्येक विधान वाचा आणि चौकटीत दिलेल्या योग्य संज्ञा ओळखून लिहा.
इंटरनेट, समवयस्कांचा समूह/गट, बाल्यावस्थेतील सामाजीकरण
१. जीवनाच्या प्रारंभिक अवस्थेत घडून येते – बाल्यावस्थेतील सामाजीकरण
२. आजच्या काळातील जागतिक प्रभाव – इंटरनेट
(ड) अधोरेखित शब्दाच्या जागी अचूक शब्द लिहून विधाने पूर्ण करा.
१. रेडिओ हे संप्रेषणाचे श्राव्य माध्यम आहे. (दृक्-श्राव्य ऐवजी श्राव्य, कारण रेडिओ फक्त ऐकायला मिळतो.)
२. समवयस्कांचे समूह हे सामाजीकरणाचे साधन आहे. (सत्तावादी ऐवजी सामाजीकरणाचे, कारण ते सामाजीकरणात महत्त्वाचे आहे.)
प्र.२ (अ) दिलेल्या संकल्पनेचे योग्य उदाहरण लिहा व तुमच्या उत्तराचे समर्थन करा.
१. कुटुंबातील सामाजीकरण
उत्तर –
- उदाहरण: लहान मूल घरात आई-वडिलांकडून “नमस्ते” म्हणायला शिकते.
- समर्थन: कुटुंब हे प्राथमिक सामाजीकरणाचे साधन आहे. मुलाला भाषा, मूलभूत वर्तन आणि सामाजिक मूल्ये प्रथम कुटुंबातूनच शिकायला मिळतात, जसे की आदराने वागणे.
२. पुनर्सामाजीकरण
उत्तर –
- उदाहरण: तुरुंगातून सुटलेला कैदी समाजात पुन्हा सामान्य जीवन जगायला शिकतो.
- समर्थन: पुनर्सामाजीकरणात व्यक्तीला जुने वर्तन सोडून नवीन नियम आणि मूल्ये आत्मसात करावी लागतात. तुरुंगातून बाहेर पडल्यानंतर व्यक्तीला समाजाशी जुळवून घेण्यासाठी नवीन जीवनपद्धती स्वीकारावी लागते.
(ब) टीपा लिहा.
१. मीडच्या मते ‘स्व’ची निर्मिती
उत्तर –
- जॉर्ज हर्बर्ट मीड यांनी ‘स्व’ ची निर्मिती तीन अवस्थांमधून होते असे सांगितले:
- अनुकरण: लहान मुले मोठ्यांचे वर्तन कॉपी करतात, उदा., आईला ऑफिसला सोडणे.
- प्ले स्टेज: मुले खेळातून भूमिका समजतात, उदा., शिक्षक बनणे.
- गेम स्टेज: इतरांच्या अपेक्षांनुसार वर्तन शिकतात, उदा., नियम पाळणे.
- ‘स्व’ हा जन्मतः नसतो, तो सामाजिक आंतरक्रियांतून विकसित होतो.
२. सामाजीकरणाची साधने
उत्तर –
- कुटुंब: प्राथमिक साधन, भाषा, मूल्ये शिकवते.
- समवयस्कांचा समूह: मैत्री, समानता शिकवते.
- शाळा: दुय्यम साधन, शिस्त, स्पर्धा शिकवते.
- प्रसार माध्यमे: जनमत, माहिती प्रसार करते.
- शेजारी: सामाजिक संबंध वाढवते.
- कामाची जागा: प्रौढांसाठी कौशल्ये शिकवते.
३. पुनर्सामाजीकरण
- जुने वर्तन सोडून नवीन मूल्ये आत्मसात करणे.
- उदाहरण: तुरुंगातील कैदी नवीन नियम शिकतो.
- तीव्र प्रक्रिया, उदा., संस्थात्मक पुनर्सामाजीकरण (तुरुंग).
- आयुष्यभर चालते, नवीन परिस्थितीशी जुळवून घेण्यासाठी आवश्यक.
प्र.३ खालील संकल्पना उदाहरणासह स्पष्ट करा.
१. प्राथमिक सामाजीकरण
उत्तर –
- स्पष्टीकरण: लहान वयात कुटुंबातून मूल्ये, नियम शिकण्याची प्रक्रिया.
- उदाहरण: मूल घरातून “सॉरी” किंवा “थँक्यू” म्हणायला शिकते.
२. दुय्यम सामाजीकरण
उत्तर –
- स्पष्टीकरण: कुटुंबाबाहेरील साधनांद्वारे (शाळा, मित्र) समाजाशी जुळवून घेणे.
- उदाहरण: शाळेत विद्यार्थी वेळेवर येणे, शिस्त पाळणे शिकतो.
(ब) खालील विधाने चूक की बरोबर हे सांगून सकारण
१. सामाजीकरण ही आयुष्यभर चालणारी प्रक्रिया आहे.
उत्तर – बरोबर: सामाजीकरण जन्मापासून मृत्यूपर्यंत चालते. लहानपणी कुटुंबातून, तर प्रौढपणी कामाच्या ठिकाणी नवीन कौशल्ये शिकली जातात.
२. जाहिरातींचा ग्राहकांच्या वर्तनावर परिणाम होतो.
उत्तर – बरोबर: प्रसार माध्यमांद्वारे जाहिराती व्यक्तीच्या पसंती आणि वर्तनावर प्रभाव टाकतात, उदा., नवीन उत्पादन खरेदी करणे.
प्र.५ आपले मत नोंदवा.
१. ‘ब्रेकींग न्यूज’ मुळे भीती/धास्ती पसरविणारी प्रतिक्रिया निर्माण होते. हे असे का घडते? यासंबंधी समर्पक उदाहरण देऊन स्पष्ट करा.
उत्तर – मत: ‘ब्रेकींग न्यूज’ अनेकदा अतिशयोक्तीपूर्ण किंवा नकारात्मक माहिती दाखवते, ज्यामुळे लोकांमध्ये भीती निर्माण होते.
उदाहरण: “मोठा अपघात” असे न्यूज सतत दाखवल्याने लोकांना रस्त्यावर जाण्याची भीती वाटते. हे घडते कारण प्रसारमाध्यमे भावनिक प्रतिसादाला प्राधान्य देतात.
२. जरी त्यांच्या घरी ती भाषा वापरली जात नसली तरी अस्वीकारार्ह भाषेचा बालकांकडून अनेकदा वापर केला जातो, हे कशामुळे घडत असावे?
उत्तर – मत: हे प्रसारमाध्यमे आणि समवयस्कांच्या प्रभावामुळे घडते. मुले टीव्ही, इंटरनेट किंवा मित्रांकडून अशी भाषा शिकतात.
स्पष्टीकरण: उदा., ‘रोडीज’ सारख्या कार्यक्रमातून शिवराळ भाषा ऐकून मुले ती वापरतात, कारण ती त्यांना ‘कूल’ वाटते.
प्र.६ खालील प्रश्नाचे सविस्तर उत्तर लिहा. (साधारण १५०-२०० शब्द)
१. तुम्ही इंटरनेटच्या युगातील पिढीचे प्रतिनिधित्व करत आहात. इंटरनेटमुळे होणाऱ्या सकारात्मक व नकारात्मक परिणामाबद्दल चर्चा करा.
उत्तर – इंटरनेट हे आजच्या पिढीच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग आहे. त्याचे सकारात्मक आणि नकारात्मक परिणाम खूप मोठे आहेत.
- सकारात्मक परिणाम: इंटरनेटमुळे माहिती सहज उपलब्ध झाली आहे. विद्यार्थ्यांना ऑनलाइन अभ्यास, संशोधन आणि नवीन कौशल्ये शिकण्याची संधी मिळते. उदा., यूट्यूबवरून भाषा शिकणे किंवा ऑनलाइन कोर्सेस करणे. याशिवाय, सामाजिक माध्यमांमुळे जगभरातील लोकांशी संपर्क साधता येतो, ज्यामुळे मैत्री आणि सांस्कृतिक देवाणघेवाण वाढते. इंटरनेटने जनमत तयार करण्यातही महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे, उदा., सामाजिक चळवळींसाठी जागरूकता.
- नकारात्मक परिणाम: इंटरनेटचा अतिवापरामुळे वेळेचा अपव्यय होतो. मुले आणि तरुण सोशल मीडियावर जास्त वेळ घालवतात, ज्यामुळे अभ्यास आणि प्रत्यक्ष संवाद कमी होतो. याशिवाय, हिंसक किंवा अयोग्य मजकुरामुळे वर्तनावर वाईट परिणाम होतो, उदा., ‘ब्लू व्हेल’ सारख्या खेळांमुळे धोकादायक वर्तन. गोपनीयतेचा भंग आणि सायबर गुन्हे हेही मोठे धोके आहेत.
Leave a Reply