Question Answers Chapter 4 समाजशास्त्र Class 11 Samajshastra Maharashtra Board Marathi Medium

सामाजिक संस्था

प्र.१ (अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.

१. आपल्या गटाअंतर्गत विवाह करण्याच्या नियमानुसार केलेल्या विवाहाला ………… म्हणतात. (अंतर्गत विवाह, बहिर्गत विवाह, बहुपती विवाह)

उत्तर – अंतर्गत विवाह

२. दोन किंवा दोनापेक्षा जास्त पिढ्यांच्या कुटुंबाला …………… असे म्हटले जाते. (विभक्त कुटुंब, संयुक्त कुटुंब, एकल पालक कुटुंब)

उत्तर – संयुक्त कुटुंब

(ब) चुकीची जोडी दुरुस्त करून लिहा.

(i) शाळा – दूर शिक्षण
(ii) समवयस्क समूह – सहज शिक्षण
(iii) आरोग्य सेवा प्रशिक्षण – अनौपचारिक शिक्षण → बरोबर: गैर-औपचारिक शिक्षण (Non-formal Education)
(iv) कुटुंब – सहज शिक्षण
दुरुस्त जोडी:
(iii) आरोग्य सेवा प्रशिक्षण – गैर-औपचारिक शिक्षण (Non-formal Education)

(क) प्रत्येक विधान वाचा आणि चौकटीत दिलेल्या योग्य संज्ञा ओळखून लिहा.

समलैंगिक, मातृगृहीय, भिन्न लिंग लैंगिकता

१. विवाहानंतर वर/पती हा वधू/पत्नीच्या घरी रहायला जाणे.
उत्तर: मातृगृहीय (Matrilocal)

२. समान लिंग असणाऱ्या व्यक्तींचा विवाह.
उत्तर: समलैंगिक (Homosexual marriage)

(ड) अधोरेखित शब्दाच्या जागी अचूक शब्द लिहून विधाने पूर्ण करा.

१. ‘अ’ व्यक्तीने ‘ब’ व्यक्तीसोबत विवाह केला. त्यानंतर त्यातील स्त्रीने तिच्या जोडीदारापासून घटस्फोट घेऊन ‘क’ व्यक्तीशी विवाह केला. हे एकपत्नी विवाहाचे (Monogamy) उदाहरण आहे.
दुरुस्त विधान: हे एकपत्नी विवाहाचे उदाहरण आहे.

२. औद्योगिक समाजात (Industrial Society) मोठ्या प्रमाणात उत्पादन व कारखाना पद्धती आढळून येते.
दुरुस्त विधान: औद्योगिक समाजात मोठ्या प्रमाणात उत्पादन व कारखाना पद्धती आढळून येते.

प्र. २ (अ) दिलेल्या संकल्पनेचे योग्य उदाहरण लिहा व तुमच्या उत्तराचे समर्थन करा.

१. विवाहानंतरचे निवासस्थान

उत्तर:

• उदाहरण: मातृगृहीय निवास (Matrilocal Residence) – विवाहानंतर वर हा वधूच्या कुटुंबासोबत राहतो, जसे की भारतातील खासी जमातीमध्ये दिसते.
• समर्थन: दस्तऐवजात मातृगृहीय कुटुंबांचे वर्णन आहे, जिथे विवाहानंतर पती पत्नीच्या घरी राहतो, आणि हे उदाहरण खासी जमातीशी संबंधित आहे.

२. अनौपचारिक शैक्षणिक कार्यक्रम

उत्तर:

• उदाहरण: पालक मुलांना घरातच संस्कार आणि मूल्ये शिकवतात.
• समर्थन: दस्तऐवजात Informal Education चे वर्णन आहे, जे कोणत्याही औपचारिक संरचनेशिवाय घडते, जसे की पालकांकडून मुलांना मिळणारे सहज शिक्षण.

(ब) टीपा लिहा.

१. कुटुंबांतर्गत अधिकाराच्या आधारे कुटुंबाचे प्रकार

उत्तर:

• मातृसत्ताक कुटुंब (Matriarchal Family): यात अधिकार मातेकडे असतो. ती कुटुंबप्रमुख असते. वंश मातेच्या रेषेने चालतो (मातृवंशीय). उदाहरण: भारतातील खासी आणि नायर समाज.
• पितृसत्ताक कुटुंब (Patriarchal Family): यात सर्वात वृद्ध पुरुष कुटुंबप्रमुख असतो. वंश पित्याच्या रेषेने चालतो (पितृवंशीय). उदाहरण: भारतातील बहुतेक कुटुंबे.

२. अर्थव्यवस्थेच्या अवस्था

उत्तर:

• कृषी क्रांती (Agricultural Revolution): शेतीचा शोध, मोठ्या प्रमाणात अन्न उत्पादन, स्थायी वस्ती आणि व्यापार वाढला.
• औद्योगिक क्रांती (Industrial Revolution): स्टीम इंजिन, कारखाने, मोठ्या प्रमाणात उत्पादन आणि श्रमविभागणी सुरू झाली.
• माहिती क्रांती (Information Revolution): संगणक तंत्रज्ञान, सेवा क्षेत्राची वाढ आणि कामाचे विकेंद्रीकरण झाले.

३. शिक्षणाचे महत्त्व

उत्तर:

• सामाजिक मूल्ये आणि नियम शिकवते.
• आत्मसंयम आणि कौशल्ये विकसित करते.
• आधुनिक अर्थव्यवस्थेसाठी विशेष कौशल्ये प्रदान करते.
• वैयक्तिक यशाला प्रोत्साहन देते आणि सामाजिक एकता वाढवते.

प्र.३ फरक स्पष्ट करा.

१. मातृसत्ताक कुटुंब व पितृसत्ताक कुटुंब

उत्तर:

• अधिकार: मातृसत्ताकमध्ये मातेकडे, पितृसत्ताकमध्ये पित्याकडे.
• वंश: मातृसत्ताकमध्ये मातृवंशीय (Matrilineal), पितृसत्ताकमध्ये पितृवंशीय (Patrilineal).
• निवास: मातृसत्ताकमध्ये मातृगृहीय (Matrilocal), पितृसत्ताकमध्ये पितृगृहीय (Patrilocal).
• नाव: मातृसत्ताकमध्ये मातृनामिक (Matronymic), पितृसत्ताकमध्ये पितृनामिक (Patronymic).

२. कृषी क्रांती व औद्योगिक क्रांती

उत्तर:

• तंत्रज्ञान: कृषी क्रांतीत नांगर आणि प्राणी, औद्योगिक क्रांतीत स्टीम इंजिन आणि यंत्रे.
• उत्पादन: कृषी क्रांतीत अन्न उत्पादन, औद्योगिक क्रांतीत वस्तूंचे मोठ्या प्रमाणात उत्पादन.
• कामाचे ठिकाण: कृषी क्रांतीत शेतात, औद्योगिक क्रांतीत कारखान्यात.
• सामाजिक प्रभाव: कृषी क्रांतीत स्थायी वस्ती, औद्योगिक क्रांतीत शहरीकरण आणि असमानता.

प्र.४ खालील संकल्पना उदाहरणासह स्पष्ट करा.

१. एकत्र राहणे/सहवास (Cohabitation)

उत्तर:

• स्पष्टीकरण: अविवाहित जोडप्याने एकत्र राहणे म्हणजे सहवास.
• उदाहरण: भारतातील काही शहरी भागात तरुण जोडपी लग्नापूर्वी Live-in मध्ये राहतात.

२. औपचारिक शिक्षण (Formal Education)

उत्तर:

• स्पष्टीकरण: ठराविक उद्देशाने आणि अभ्यासक्रमासह शाळेत दिले जाणारे शिक्षण.
• उदाहरण: 10+2+3 पद्धतीने शाळा आणि कॉलेजमध्ये मिळणारे शिक्षण.

प्र.५ खालील विधाने चूक की बरोबर हे सांगून सकारण स्पष्ट करा.

१. आधुनिक समाजात पालकांच्या भूमिकेत बदल होत आहेत.

उत्तर: बरोबर.
कारण: दस्तऐवजात नमूद आहे की आधुनिक समाजात घटस्फोट, महिलांचे शिक्षण आणि रोजगार यामुळे पालकांच्या भूमिका बदलत आहेत.

२. भारत औद्योगिक क्रांतीच्या संक्रमण अवस्थेत आहे.

उत्तर: चूक.
कारण: भारतात औद्योगिक क्रांती आधीच झाली असून, आता माहिती क्रांती आणि सेवा क्षेत्राची वाढ दिसते, तरीही शेतीवर मोठा अवलंबून आहे.

प्र.६ आपले मत नोंदवा.

१.प्रेम विवाहाबद्दल तुमचे विचार काय आहे? तुम्ही प्रेमविवाहाचे समर्थन करता काय? स्पष्ट करा.

उत्तर: माझ्या मते, प्रेम विवाह व्यक्तीला स्वातंत्र्य आणि निवडीचा अधिकार देतो. मी त्याचे समर्थन करतो कारण तो दोन प्रौढ व्यक्तींच्या संमतीवर आधारित असतो, जो आधुनिक समाजाच्या मूल्यांशी सुसंगत आहे.

२. माहितीच्या क्रांतीचा तुमच्या जीवनावर कसा प्रभाव/परिणाम झाला आहे?

उत्तर: माहिती क्रांतीमुळे माझे शिक्षण, संवाद आणि माहिती मिळवणे सोपे झाले आहे. लॅपटॉप आणि इंटरनेटमुळे मी कुठूनही शिकू शकतो आणि काम करू शकतो.

प्र.७ खालील प्रश्नाचे सविस्तर उत्तर लिहा. (साधारण १५०-२०० शब्द)

१. सद्यपरिस्‍थितीमध्ये कुटुंबाची भूमिका बदलली आहे. तुमच्या स्‍वतःच्या उदाहरणाद्वारे स्‍पष्‍ट करा.

उत्तर: आधुनिक काळात कुटुंबाची भूमिका खूप बदलली आहे. पूर्वी कुटुंब हे संयुक्त स्वरूपाचे होते, जिथे अनेक पिढ्या एकत्र राहत होत्या आणि आर्थिक, भावनिक आधार देत होत्या. आता विभक्त कुटुंबे (Nuclear Families) वाढली आहेत, विशेषतः शहरांमध्ये. दस्तऐवजात नमूद आहे की घटस्फोट, सहवास (Cohabitation) आणि एकल पालक कुटुंबे (Single Parent Families) यामुळे कुटुंबाची पारंपरिक रचना बदलत आहे.

माझ्या स्वतःच्या उदाहरणात, माझे काका पूर्वी संयुक्त कुटुंबात राहत होते, पण आता ते त्यांच्या पत्नी आणि मुलांसह वेगळे राहतात. त्यांच्या पत्नीला नोकरी असल्याने तीही आर्थिक योगदान देते, जी पारंपरिक कुटुंबात दुर्मिळ होती. माझ्या मित्राच्या घरी त्याची आई एकटीच त्याला वाढवते, कारण त्याच्या पालकांचा घटस्फोट झाला आहे. हे दर्शवते की कुटुंब आता फक्त भावनिक आधारापुरते मर्यादित नसून, आधुनिक गरजा जसे की शिक्षण, करिअर आणि वैयक्तिक स्वातंत्र्य यांच्याशी जुळवून घेत आहे. तरीही, कुटुंब अजूनही समाजाचा आधार आहे, फक्त त्याचे स्वरूप बदलले आहे.