Question Answers Chapter 1 समाजशास्त्र Class 11 Samajshastra Maharashtra Board Marathi Medium

समाजशास्त्राची ओळख

प्र.१ (अ) दिलेल्‍या पर्यायापैकी योम्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.

१. Socius या शब्दाचा अर्थ …………. हा होय. (शास्त्र, सहकारी, सामाजिक)

उत्तर – सहकारी

२. Logos या शब्दाचा अर्थ …………. हा होय. (सहयोगी, शास्त्र, पद्धती शास्त्र)

उत्तर – शास्त्र

३. समाजशास्त्राचे जनक …………. यांना मानले जाते. (डरखाईम, वेबर, कॉम्‍त)

उत्तर – कॉम्त

४. समाजशास्त्रज्ञ जेव्हा दैनंदिन जीवनातील व्यावहारिक प्रश्न सोडविण्याचा प्रयत्न करतात तेव्हा त्याला …………. शास्‍त्र म्हणतात. (शुद्ध, व्यावहारिक /उपयोजित, सैद्धान्तिक)

उत्तर – उपयोजित, सैद्धान्तिक

(ब) चुकीची जोडी दुरुस्त करून लिहा.

(i) जीवशास्त्राच्या मानवी सामाजिक जीवनातील भूमिकेचा अभ्यास – जैव समाजशास्त्र (बरोबर)
(ii) सौंदर्यशास्त्र आणि कला जगताचा अभ्यास – कलेचे समाजशास्त्र (बरोबर)
(iii) समाजशास्त्र व बाजार नीतीतील सैद्धांतिक ज्ञान व ग्राहकांच्या विविध प्रकार व त्यांच्या गरजांचे विश्लेषण – बाजार संशोधनाचे समाजशास्त्र (बरोबर)
(iv) सामाजिक जीवनातील दृश्यांचा, चित्रांचा अभ्यास – दृश्य माध्यमांचा अभ्यास करणारे समाजशास्त्र (बरोबर)

(क) प्रत्येक विधान वाचा आणि चौकटीत दिलेल्‍या योग्य संज्ञा ओळखून लिहा.

(डायस्पोरा अभ्यास, The Positive Philosophy, सैद्धांन्तिक विज्ञान )

१. कॉम्तने समाजशास्त्र ही संज्ञा प्रथम या ग्रंथात वापरली – The Positive Philosophy

२. समाजशास्त्रीय सिद्धांताचा विकास करणे हे समाजशास्त्रात महत्त्वाचे असते – सैद्धांतिक विज्ञान

(ड) अधोरेखित शब्दाच्या जागी अचूक शब्द लिहून विधाने पूर्ण करा.

१. जेव्हा समाजशास्त्रीय संशोधन हे फक्त संशोधनाच्याच हेतूने केले जाते तेव्हा त्याला शुद्ध शास्त्र म्हणतात.

२. बलात्कार, द्वेष, गुन्हा आणि दहशतवाद ही सामाजिक समस्यांची उदाहरणे आहेत.

(अ) दिलेल्या संकल्पनेचे योग्य उदाहरण लिहा व तुमच्या उत्तराचे समर्थन करा.

१. समाजशास्त्राचे अनुभवाधिष्ठित स्वरूप

उत्तर –

• उदाहरण: एखाद्या गावातील लोकसंख्या स्थलांतराचा अभ्यास करताना संशोधक प्रत्यक्ष निरीक्षणे आणि मुलाखती घेतात.
• समर्थन: समाजशास्त्र हे अनुभवाधिष्ठित विज्ञान आहे कारण ते वैज्ञानिक पद्धतीने तथ्यांचे संकलन आणि विश्लेषण करते. हे केवळ सैद्धांतिक चिंतनावर अवलंबून नसते, तर प्रत्यक्ष अनुभवावर आधारित असते.

२. विकास अध्ययन

उत्तर –

• उदाहरण: भारतातील ग्रामीण भागातील पायाभूत सुविधांचा विकास आणि त्याचा स्थानिक समाजावर होणारा परिणाम.
• समर्थन: विकास अध्ययन हे आंतरविद्याशाखीय क्षेत्र आहे जे ‘विकसित’ आणि ‘विकसनशील’ समाजातील परस्परसंबंधांचा अभ्यास करते. हे उदाहरण सामाजिक आणि आर्थिक बदलांचा अभ्यास दर्शवते.

(ब) टीपा लिहा.

१. समाजशास्त्राचे स्वरूप

उत्तर –

• समाजशास्त्र हे अनुभवाधिष्ठित विज्ञान आहे, जे वैज्ञानिक पद्धतीने सामाजिक तथ्यांचा अभ्यास करते.
• हे सैद्धांतिक आणि उपयोजित विज्ञान आहे, ज्यामध्ये सिद्धांतांचा विकास आणि त्यांचा व्यावहारिक उपयोग होतो.
• हे तथ्यांवर आधारित आहे, जे समाजात ‘काय आहे’ याचा अभ्यास करते, ‘काय असावे’ याचा नाही.
• हे समग्र विज्ञान आहे, जे संपूर्ण सामाजिक जीवनाचा अभ्यास करते.

२. समाजशास्त्रातील नवीन अभ्यास क्षेत्रे

उत्तर –

• जैव समाजशास्त्र: जीवशास्त्र आणि सामाजिक जीवनातील संबंधांचा अभ्यास.
• कलेचे समाजशास्त्र: कला आणि सौंदर्यशास्त्राचा सामाजिक संदर्भ.
• बाजार संशोधनाचे समाजशास्त्र: बाजार नीती आणि ग्राहक गरजांचे विश्लेषण.
• दृश्य माध्यमांचा अभ्यास: चित्रांचा सामाजिक तथ्य म्हणून अभ्यास.
• डायस्पोरा अध्ययन: स्थलांतर आणि त्याचे सामाजिक परिणाम.

३. प्रबोधन काळ

उत्तर –

• १८ व्या शतकातील युरोपातील बौद्धिक जागृतीचा काळ.
• वैज्ञानिक, विवेकवादी आणि तर्कशुद्ध विचारांना प्राधान्य.
• फ्रेंच राज्यक्रांती आणि औद्योगिक क्रांतीमुळे सामाजिक बदल.
• धर्मनिरपेक्षता, उदारमतवाद आणि लोकशाही मूल्यांचा उदय.

प्र.३ फरक स्पष्‍ट करा.

१. नैसर्गिक शास्त्र आणि सामाजिक शास्त्र

उत्तर –

• नैसर्गिक शास्त्र: भौतिक जगाचा अभ्यास करते (उदा., भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र). प्रयोगशाळेत नियंत्रित प्रयोग शक्य.
• सामाजिक शास्त्र: मानवी समाज आणि वर्तनाचा अभ्यास करते (उदा., समाजशास्त्र). प्रयोगशाळेत नियंत्रण कठीण, अनुभवावर आधारित.

२. सैद्धांतिक शास्त्र आणि उपयोजित शास्त्र

उत्तर – 

• सैद्धांतिक शास्त्र: सिद्धांतांचा विकास आणि ज्ञानवृद्धीवर भर (उदा., सामाजिक संरचनेचा अभ्यास).
• उपयोजित शास्त्र: सिद्धांतांचा व्यावहारिक उपयोग (उदा., सामाजिक समस्यांचे निराकरण).

प्र.४ खालील संकल्पना उदाहरणासह स्पष्ट करा.

१. डायस्पोरा

उत्तर –

• स्पष्टीकरण: डायस्पोरा म्हणजे एखाद्या समूहाचे मूळ स्थानापासून दूर स्थलांतर, परंतु त्यांचे मूळ संस्कृतीशी नाते कायम राहते.
• उदाहरण: परदेशात राहणारे भारतीय जे भारतीय सण साजरे करतात.

२. जैव समाजशास्त्र

उत्तर –

• स्पष्टीकरण: जीवशास्त्र आणि सामाजिक जीवनातील परस्परसंबंधांचा अभ्यास.
• उदाहरण: जनुकीय घटकांचा सामाजिक वर्तनावर होणारा परिणाम.

(ब) खालील विधाने चूक की बरोबर ते सांगून सकारण स्पष्ट करा.

१. फ्रेंच राज्यक्रांतीमुळे समाजात बदल घडून आले.

उत्तर – बरोबर: फ्रेंच राज्यक्रांतीने सरंजामशाही संपवून लोकशाही आणि समतेचा पाया घातला, ज्यामुळे सामाजिक संरचनेत बदल झाले.

२. नैसर्गिक शास्त्रांमधील प्रगतीचा प्रभाव एक विद्याशाखा म्हणून समाजशास्त्रावर झाला.

उत्तर – बरोबर: वैज्ञानिक क्रांतीमुळे समाजशास्त्राला शास्त्रीय दृष्टिकोन मिळाला, ज्यामुळे त्याचा विकास झाला.

प्र.६ आपले मत नोंदवा.

१. भारत प्रगतीच्या वैज्ञानिक अवस्‍थेत आहे का? तुमच्या मताचे स्‍पष्‍टीकरण द्या.

उत्तर –

• मत: होय, भारत प्रगतीच्या वैज्ञानिक अवस्थेत आहे.
• स्पष्टीकरण: भारतात तंत्रज्ञान, अंतराळ संशोधन आणि औद्योगिक विकासात प्रगती दिसते. परंतु, सामाजिक असमानता आणि अंधश्रद्धा अजूनही आव्हाने आहेत.

२. चित्रपट आणि समाज यांच्यातील संबंधाविषयी थोडक्‍यात सांगा.

उत्तर – चित्रपट समाजाचे प्रतिबिंब असतात आणि सामाजिक मूल्ये, समस्या दर्शवतात. उदा., ‘तारे जमीन पर’ शिक्षणातील आव्हाने दाखवतो, तर समाजही चित्रपटांतून प्रेरणा घेतो.

प्र.७ खालील प्रश्ना चे सविस्तर उत्तर लि हा. (साधारण १५०-२०० शब्द)

आजच्या जगातील समाजशास्त्राची व्याप्ती याची सुयोग्य उदाहरणांद्वारे चर्चा करा.

उत्तर –

• आजच्या गुंतागुंतीच्या आणि गतिमान जगात समाजशास्त्राची व्याप्ती खूप विस्तृत झाली आहे. हे शास्त्र मानवी समाजाचा अभ्यास करते आणि बदलत्या सामाजिक परिस्थितीशी जुळवून घेत नवीन क्षेत्रांचा समावेश करते.
• उदाहरण १: जैव समाजशास्त्र – हे क्षेत्र जीवशास्त्र आणि सामाजिक जीवनातील संबंधांचा अभ्यास करते. उदा., जनुकीय घटकांचा व्यक्तीच्या सामाजिक वर्तनावर होणारा परिणाम हा संशोधनाचा विषय बनला आहे.
• उदाहरण २: बाजार संशोधनाचे समाजशास्त्र – समाजशास्त्रीय पद्धतींचा वापर करून ग्राहकांच्या गरजा आणि बाजार नीती समजून घेतल्या जातात. उदा., ऑनलाइन खरेदीच्या ट्रेंडचा अभ्यास करून कंपन्या धोरणे ठरवतात.
• उदाहरण ३: डायस्पोरा अध्ययन – स्थलांतरित समुदायांचा अभ्यास वाढला आहे. उदा., परदेशातील भारतीयांचे सांस्कृतिक प्रभाव आणि त्यांचे मूळ देशाशी नाते यांचा अभ्यास होतो.
• उदाहरण ४: चित्रपट अध्ययन – चित्रपटांतून सामाजिक समस्या आणि संस्कृती दिसते. उदा., ‘दंगल’ चित्रपट लिंगभेद आणि क्रीडा क्षेत्रातील आव्हाने दर्शवतो.