सामाजिक स्तरीकरण
प्रस्तावना
- समाजात विविधता आढळते आणि त्यामुळे समाज वेगवेगळ्या स्तरांमध्ये विभागलेला दिसतो.
- सामाजिक विभाजन आणि सामाजिक स्तरीकरण हे बहुतांश समाजांमध्ये दिसून येते.
- परंपरेनुसार व्यक्ती किंवा वर्गाला उच्च किंवा कनिष्ठ स्थान मिळते, यालाच सामाजिक स्तरीकरण म्हणतात.
- समाजातील वर्गांमधील रचनात्मक असमानता हे सामाजिक स्तरीकरणाचे वैशिष्ट्य आहे.
- समाजशास्त्रज्ञ या संकल्पनेला सामाजिक स्तरीकरण म्हणतात.
- सामाजिक विभेदीकरण (horizontal) हे समांतर स्तर दर्शवते, तर सामाजिक स्तरीकरण (vertical) हे ऊर्ध्व विभागणी दर्शवते.
- सामाजिक विषमता ही सामाजिकरित्या निर्माण झालेली असमानता आहे, आणि सामाजिक स्तरीकरण हा त्याचा एक विशिष्ट भाग आहे.
७.१ सामाजिक स्तरीकरण: व्याख्या आणि मूलभूत वैशिष्ट्ये
७.१.१ व्याख्या
- ऑक्सफर्ड डिक्शनरी: “सामाजिक स्थान किंवा वर्गावर आधारित समाजाची विभागणी म्हणजे सामाजिक स्तरीकरण.”
- पास्कल गिसबर्ट: “श्रेष्ठ-कनिष्ठतेच्या तत्त्वावर समाजाची कायमस्वरूपी गटांमध्ये विभागणी म्हणजे सामाजिक स्तरीकरण.”
- हॅरी जॉन्सन: “विविध व्यक्ती आणि समूहांना भिन्न स्तरांमध्ये श्रेणीबद्ध करण्याची प्रक्रिया म्हणजे सामाजिक स्तरीकरण.”
७.१.२ मूलभूत वैशिष्ट्ये
सामाजिक स्वरूप:
- स्तरीकरण हे व्यक्तींमधील भिन्नता नसून समाजाचे वैशिष्ट्य आहे.
- शारीरिक योग्यतेपेक्षा सामाजिक नीती, नियम, आणि परंपरांवर अवलंबून.
- राजकीय, आर्थिक, धार्मिक संस्थांवरही आधारित.
पिढ्यान्पिढ्या टिकते:
- पालकांचा सामाजिक दर्जा मुलांना मिळतो, त्यामुळे विषमता पिढीजात चालते.
सार्वत्रिक परंतु बदलणारे:
- सर्व समाजांत आढळते, पण विषमतेचे स्वरूप आणि कारणे समाजानुसार बदलतात.
विषमता अंतर्भूत:
- काही व्यक्तींना जास्त संधी मिळतात, आणि ही असमानता समाजात रुजलेली असते.
व्यक्तींवर परिणाम:
- व्यक्तीच्या जीवनशैलीवर आणि संधींवर थेट परिणाम करते.
- काहींना सकारात्मक, तर काहींना नकारात्मक अनुभव येतात.
७.२ सामाजिक स्तरीकरणाचे प्रकार
१. बंदिस्त स्तरीकरण
- वैशिष्ट्य: व्यक्ती किंवा समूहाला सामाजिक स्तर बदलण्याचे स्वातंत्र्य नसते.
- उदाहरण: भारतातील वर्णव्यवस्था आणि जातीव्यवस्था.
- जन्माने प्राप्त स्तर आयुष्यभर टिकतो.
- सामाजिक गतिशीलतेला वाव नाही.
२. मुक्त स्तरीकरण
- वैशिष्ट्य: व्यक्ती किंवा समूहाला सामाजिक स्तर बदलण्याचे स्वातंत्र्य असते.
- उदाहरण: आधुनिक औद्योगिक समाजातील वर्ग व्यवस्था (उच्च, मध्यम, कनिष्ठ वर्ग).
- सामाजिक गतिशीलतेला वाव असतो.
- निकष: सत्ता, संपत्ती, बुद्धिमत्ता, कौशल्ये.
७.२.१ जाती व्यवस्था
- वैशिष्ट्य: पारंपरिक भारतीय समाजात “पवित्र आणि अपवित्र” संकल्पनेवर आधारित.
- जन्मानेच स्थान ठरते, म्हणून बंदिस्त व्यवस्था.
- उत्पत्ती: “Caste” हा शब्द स्पॅनिश “casta” (वंश/वर्ण) पासून आला.
- पोर्तुगीजांनी भारतातील “जाती” ला “caste” असे संबोधले.
व्याख्या
- एच्. एच्. रिसले: “जात हा समान नाव आणि वंशपरंपरागत व्यवसाय असलेला एकजिनसी समूह.”
- जॉर्ज ल्युंडबर्ग: “जात हा जन्माने प्राप्त होणारा आणि बदलणे कठीण असा वर्ग.”
- एस्. व्ही. केतकर: “जात हा जन्माने मर्यादित आणि बाहेरील व्यक्तींना प्रवेश नसलेला गट.”
जी.एस.घुर्ये यांनी मांडलेली वैशिष्ट्ये
खंडात्मक विभाजन:
- समाजाचे जातींमध्ये विभाजन, जन्माने सदस्यत्व.
- स्थान जन्मावर अवलंबून, संपत्तीवर नाही.
श्रेणीरचना:
- “पवित्र-अपवित्र” संकल्पनेवर आधारित.
- प्रत्येक जात श्रेष्ठ किंवा कनिष्ठ स्थान धारण करते.
खानपान आणि सामाजिक व्यवहारांवर निर्बंध:
- जातींमध्ये सामाजिक अंतर, पवित्रतेच्या धारणांमुळे.
नागरी आणि धार्मिक हक्कांवर निर्बंध:
- उच्च जातींना सुविधा, कनिष्ठ जातींना वंचितता.
व्यवसाय निवडीवर निर्बंध:
- वंशपरंपरागत व्यवसाय अनिवार्य.
आंतर्विवाही समूह:
- स्वजातीय विवाहावर आग्रह.
उपक्रम
- फँड्री सिनेमा: विश्लेषण करून जाती व्यवस्थेचे सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक अडथळे लिहा.
- गटचर्चा: जातीची बदलती वैशिष्ट्ये आणि स्थिर वैशिष्ट्यांवर चर्चा.
७.२.२ वर्ग व्यवस्था
- वैशिष्ट्य: समान सामाजिक दर्जा असलेल्या व्यक्तींचा समूह.
- प्रत्येक वर्गाची स्वतःची मूल्ये, विचार, आणि जीवनशैली.
- दर्जा स्वसंपादित, जन्मजात नाही.
- उदाहरण: उच्च, मध्यम, कनिष्ठ वर्ग.
- खुली व्यवस्था, गतिशीलता शक्य.
- निकष: संपत्ती, उत्पन्न, शिक्षण, व्यवसाय.
व्याख्या
- ऑगबर्न व निमकॉफ: “श्रेष्ठ-कनिष्ठ दर्जा देणारा व्यक्तींचा समूह.”
- मॅक्स वेबर: “समान संधी आणि राहणीमान असलेला समूह.”
- मॉरिस गिन्सबर्ग: “समान जीवनशैली आणि विचार असलेला समूह.”
पिअरे बोर्द्यू यांचे भांडवलाचे प्रकार
- आर्थिक भांडवल: संपत्ती, मिळकत, मालमत्ता.
- सामाजिक भांडवल: सामाजिक संपर्क, ओळखी.
- सांस्कृतिक भांडवल: शिक्षण, कला, संस्कृतीचे ज्ञान.
- प्रतीकात्मक भांडवल: प्रतिष्ठा, दर्जा, सन्मान.
वर्गाची वैशिष्ट्ये
संपत्ती आणि उत्पन्न:
- उच्च वर्गाकडे संपत्ती केंद्रित.
- उदाहरण: मेकॅनिकचे उत्पन्न शिक्षकापेक्षा जास्त, पण दर्जा कमी.
व्यवसाय:
- काही व्यवसायांना (डॉक्टर, इंजिनिअर) जास्त सन्मान.
शिक्षण:
- उच्च शिक्षणाने गतिशीलता वाढते.
प्रतिष्ठा:
- व्यवसाय, पार्श्वभूमीवर आधारित सन्मान.
उपक्रम
- डॉक्युमेंटरी: “India Untouched” पाहून जाती व्यवस्थेवर चर्चा.
७.२.३ लिंगभाव
वैशिष्ट्य: लिंगभाव हा सामाजिक स्तरीकरणाचा वैश्विक पाया.
पुरुषांना महिलांपेक्षा उच्च दर्जा.
संपत्ती, अधिकार, विशेषाधिकारांचे असमान वाटप.
लिंग आणि लिंगभाव:
- लिंग: शारीरिक भेद (स्त्री-पुरुष).
- लिंगभाव: सामाजिक भेद आणि उतरंडी (पुरुषत्व-स्रीत्व).
लिंगभेद
- पुरुषसत्तेमुळे महिलांचे शोषण आणि कमी संधी.
- समाजात पुरुष श्रेष्ठ मानले जातात.
- चर्चेचे मुद्दे: अर्थव्यवस्था, राज्यसंस्था, गुन्हेगारी, धर्म, कुटुंब, आरोग्य.
उपक्रम
- गट तयार करून एका मुद्द्यावर माहिती गोळा करा आणि सादरीकरण करा.
७.३ सामाजिक गतिशीलता
- संकल्पना: व्यक्ती किंवा समूहाचे सामाजिक स्थान बदलणे.
७.३.१ प्रकार
समस्तरीय गतिशीलता:
- दर्जा न बदलता व्यवसाय किंवा वास्तव्य बदलणे.
- उदाहरण: इंजिनिअर ते शिक्षक.
एकरेषीय गतिशीलता:
- स्थान बदलून उंचावणे किंवा खालावणे.
- ऊर्ध्व: खालून वर (उदा., लिपिक ते अधिकारी).
- अधोगामी: वरून खाली.
आंतरपिढीय गतिशीलता:
- पुढील पिढीचा दर्जा बदलणे.
- उदाहरण: कनिष्ठ वर्गातील मुले उच्च शिक्षणाने वर जातात.
पिढीअंतर्गत गतिशीलता:
- एकाच पिढीत स्थान बदलणे.
- उदाहरण: लिपिक ते IFS अधिकारी.
उपक्रम
- सभोवतालची गतिशीलतेची उदाहरणे शोधून सादरीकरण करा.
सारांश
- सामाजिक स्तरीकरण हे समाजातील विभागणी आणि विषमता दर्शवते.
- जात (बंदिस्त), वर्ग (मुक्त), आणि लिंगभाव हे प्रमुख प्रकार.
- सामाजिक गतिशीलता स्थान बदलण्याची प्रक्रिया आहे.
- समाज पूर्ण समानतेवर आधारित नाही, विषमता ही वास्तविकता आहे.
Leave a Reply