Important Questions Chapter 8 समाजशास्त्र Class 11 Samajshastra Maharashtra Board Marathi Medium

सामाजिक परिवर्तन

लघु प्रश्न

1. सामाजिक स्तरीकरण म्हणजे काय?

उत्तर – सामाजिक स्तरीकरण म्हणजे समाजाची उच्च-कनिष्ठ स्तरांत विभागणी होय.

2. सामाजिक विभेदीकरण आणि स्तरीकरण यात फरक काय आहे?

उत्तर – विभेदीकरण हे समान स्तरावर विभागणी असते, तर स्तरीकरण हे ऊर्ध्व पद्धतीचे आहे.

3. जातीव्यवस्थेचे उदाहरण कोणते आहे?

उत्तर – भारतातील वर्णव्यवस्था हे जातीव्यवस्थेचे उदाहरण आहे.

4. मुक्त स्तरीकरणात कोणती गतिशीलता शक्य आहे?

उत्तर – मुक्त स्तरीकरणात सामाजिक गतिशीलता शक्य आहे.

5. लिंगभाव काय दर्शवतो?

उत्तर – लिंगभाव पुरुषत्व आणि स्त्रीत्वाची सामाजिक जडणघडण दर्शवतो.

6. जातीचे सदस्यत्व कसे प्राप्त होते?

उत्तर – जातीचे सदस्यत्व जन्मानेच प्राप्त होते.

7. वर्गव्यवस्थेचे मुख्य निकष काय आहेत?

उत्तर – वर्गव्यवस्थेचे मुख्य निकष संपत्ती आणि शिक्षण आहेत.

8. ऊर्ध्व गतिशीलता म्हणजे काय?

उत्तर – ऊर्ध्व गतिशीलता म्हणजे स्तर उंचावणे होय.

9. आंतरपिढीय गतिशीलता कोणत्या पिढीत होते?

उत्तर – आंतरपिढीय गतिशीलता पुढील पिढीत होते.

10. पिअरे बोर्ड्युने कोणते भांडवल मांडले?

उत्तर – पिअरे बोर्ड्युने आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक आणि प्रतीकात्मक भांडवल मांडले.

11. स्त्री-पुरुषांमधील असमानता कोणत्या घटकावर आधारित आहे?

उत्तर – स्त्री-पुरुषांमधील असमानता लिंगभावावर आधारित आहे.

12. बंदिस्त स्तरीकरणात गतिशीलता का शक्य नाही?

उत्तर – बंदिस्त स्तरीकरणात गतिशीलता नाही कारण स्तर जन्माने निश्चित असतो.

13. शिक्षण कशाला मदत करते?

उत्तर – शिक्षण उर्ध्व गतिशीलतेला मदत करते.

14. जातींची श्रेणीरचना कोणत्या संकल्पनेवर आधारित आहे?

उत्तर – जातींची श्रेणीरचना पवित्र-अपवित्र संकल्पनेवर आधारित आहे.

15. समस्तरीय गतिशीलता काय आहे?

उत्तर – समस्तरीय गतिशीलता म्हणजे दर्जा न बदलता व्यवसायात बदल होय.

दीर्घ प्रश्न

1. सामाजिक स्तरीकरणाची मूलभूत वैशिष्ट्ये कोणती आहेत?

• सामाजिक स्तरीकरण हे सामाजिक स्वरूपाचे असून शारीरिक योग्यतेऐवजी नीती आणि परंपरांवर आधारित आहे.
• हे पिढ्यानपिढ्या टिकून राहते आणि सर्व समाजांत सार्वत्रिक असले तरी त्याचे स्वरूप बदलते.
• यामुळे व्यक्तीच्या जीवनातील संधी आणि जीवनशैलीवर परिणाम होतो, ज्यामुळे विषमता अंतर्भूत असते.

2. जातीव्यवस्थेची वैशिष्ट्ये कोणती आहेत आणि ती कशी कार्य करते?

• जातीव्यवस्था ही जन्मानेच निश्चित होणारी बंदिस्त व्यवस्था असून समाज खंडात विभाजित आहे.
• यात “पवित्र-अपवित्र” संकल्पनेवर श्रेणीरचना आणि खानपान, व्यवसायावर निर्बंध आहेत.
• आंतर्विवाही समूह आणि नागरी-धार्मिक हक्कांतील असमानता यामुळे गतिशीलता अशक्य होते.

3. वर्गव्यवस्थेचे वैशिष्ट्ये आणि त्याचे महत्त्व काय आहे?

• वर्गव्यवस्था ही मुक्त स्तरीकरण असून संपत्ती, शिक्षण आणि व्यवसायावर आधारित आहे, ज्यामुळे गतिशीलता शक्य होते.
• यात उच्च, मध्यम आणि कनिष्ठ वर्ग असून प्रतिष्ठा आणि जीवनशैली यांनुसार दर्जा ठरतो.
• पिअरे बोर्ड्युने आर्थिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक भांडवल यांचे महत्त्व मांडले, जे वर्ग टिकवण्यास मदत करते.

4. लिंगभावाधिष्ठित स्तरीकरण कसे समाजात दिसते?

• लिंगभाव हे पुरुष आणि स्त्री यांच्यातील सामाजिक भेद दर्शवतो, ज्यामुळे पुरुषांना उच्च आणि स्त्रियांना कनिष्ठ दर्जा दिला जातो.
• पुरुषसत्तेमुळे स्त्रियांवर वर्चस्व आणि पिळवणूक होते, जे अर्थव्यवस्था, कुटुंब आणि धर्मसंस्थेत दिसते.
• लहान वयात खेळण्यांद्वारे (कार मुलांसाठी, भातुकली मुलींसाठी) लिंगभावात्मक सामाजीकरण सुरू होते.

5. सामाजिक गतिशीलतेचे प्रकार कोणते आहेत आणि त्यांचे उदाहरणे द्या?

• सामाजिक गतिशीलता ही स्तरांत स्थानांतर असून समस्तरीय (इंजिनिअर ते शिक्षक), एकरेषीय (नोकरीत प्रगती) प्रकार आहेत.
• आंतरपिढीय गतिशीलता पुढील पिढी (शिक्षणाने प्रगती) आणि पिढीअंतर्गत (लिपीक ते IFS) आहे.
• उदाहरणार्थ, गरीब कुटुंबातील मुलगा शिक्षणाने उच्च पदावर पोहोचणे हे आंतरपिढीय गतिशीलता आहे.

6. जातीव्यवस्थेत बदल कसे दिसतात आणि त्याचे परिणाम काय आहेत?

• समकालीन समाजात शिक्षण आणि नोकरीमुळे जातीव्यवस्थेत काही प्रमाणात बदल होत आहेत, परंतु श्रेणीरचना कायम आहे.
• आर्थिक प्रगतीमुळे काही प्रमाणात गतिशीलता दिसते, परंतु खानपान आणि विवाहाचे निर्बंध अजूनही टिकून आहेत.
• हे बदल सामाजिक समानतेसाठी सकारात्मक आहेत, परंतु पूर्ण समानता अद्याप साध्य नाही.

7. वर्गव्यवस्थेत संपत्ती आणि शिक्षणाचा किती महत्त्वाचा वाटा आहे?

• वर्गव्यवस्थेत संपत्ती ही उच्च दर्जासाठी मूलभूत घटक आहे, परंतु फक्त उत्पन्नाने दर्जा ठरत नाही, उदा., शिक्षकापेक्षा कार मेकॅनिकचे उत्पन्न जास्त असले तरी दर्जा कमी.
• शिक्षण उर्ध्व गतिशीलतेसाठी महत्त्वाचे आहे, कारण ते कौशल्य आणि संधी देतात.
• त्यामुळे या दोन्ही घटकांचा वर्गरचनेत समन्वयाने विचार केला जातो.

8. लिंगभेद कसा समाजात अडथळा निर्माण करतो?

• लिंगभेदामुळे स्त्रियांना कमी संधी मिळतात आणि पुरुषसत्ता त्यांच्यावर वर्चस्व गाजवते, जे पिळवणुकीचे कारण बनते.
• अर्थव्यवस्थेत घरकामासारखे विनापगारी काम आणि राज्यसंस्थेत नेतृत्वाचा अभाव यामुळे असमानता वाढते.
• जागरूकता आणि शिक्षणाने हा अडथळा कमी करता येऊ शकतो.

9. सामाजिक स्तरीकरणाचे परिणाम व्यक्तीच्या जीवनावर कसे पडतात?

• सामाजिक स्तरीकरणामुळे उच्च स्तरातील व्यक्तींना चांगल्या संधी मिळतात, तर कनिष्ठ स्तरातीलांना वंचित राहावे लागते.
• याचा परिणाम जीवनशैली, शिक्षण आणि नोकरीच्या संधींवर होतो, ज्यामुळे विषमता कायम राहते.
• हे पिढ्यानपिढ्या चालू राहते आणि समाजातील रचनेत बदल नसल्यास असमानता वाढते.

10. सामाजिक गतिशीलता समाजाला कशी मदत करते?

• सामाजिक गतिशीलता व्यक्तींना एका स्तरातून दुसऱ्या स्तरावर जाण्याची संधी देते, ज्यामुळे आंतरपिढीय प्रगती शक्य होते.
• शिक्षण आणि कौशल्याद्वारे गरीब कुटुंबातील व्यक्ती उच्च पदावर पोहोचू शकतो, जे समाजात समानतेची भावना वाढवते.
• परंतु बंदिस्त व्यवस्थेत (जाती) ही गतिशीलता नसल्याने समाजात विषमता कायम राहते, ज्यावर उपाय म्हणून मुक्त व्यवस्था गरजेची आहे.