Important Questions Chapter 7 समाजशास्त्र Class 11 Samajshastra Maharashtra Board Marathi Medium

सामाजिक स्तरीकरण

लघु प्रश्न

1. सामाजिक स्तरीकरण म्हणजे काय?

उत्तर – समाजातील व्यक्ती किंवा समूहांना उच्च-कनिष्ठ स्तरात विभागणे म्हणजे सामाजिक स्तरीकरण.

2. सामाजिक विभेदीकरण आणि स्तरीकरण यात काय फरक आहे?

उत्तर – विभेदीकरण हे समांतर स्तर दर्शवते, तर स्तरीकरण हे ऊर्ध्व स्तर दर्शवते.

3. बंदिस्त स्तरीकरणाचे उदाहरण कोणते?

उत्तर – भारतातील जातीव्यवस्था हे बंदिस्त स्तरीकरणाचे उदाहरण आहे.

4. मुक्त स्तरीकरणाचे वैशिष्ट्य काय आहे?

उत्तर – मुक्त स्तरीकरणात सामाजिक गतिशीलतेला वाव असतो.

5. जाती व्यवस्थेचा मुख्य आधार कोणता?

उत्तर – “पवित्र आणि अपवित्र” संकल्पनेवर जाती व्यवस्था आधारित आहे.

6. वर्ग व्यवस्थेचा पाया कशावर आहे?

उत्तर – वर्ग व्यवस्था मुख्यतः आर्थिक दर्जावर आधारित आहे.

7. लिंगभाव म्हणजे काय?

उत्तर – लिंगभाव म्हणजे स्त्री-पुरुषांमधील सामाजिक भेद आणि उतरंडी.

8. सामाजिक गतिशीलता म्हणजे काय?

उत्तर – व्यक्ती किंवा समूहाचे सामाजिक स्थान बदलणे म्हणजे सामाजिक गतिशीलता.

9. आंतरपिढीय गतिशीलता काय दर्शवते?

उत्तर – पुढील पिढीचा आधीच्या पिढीपेक्षा बदललेला दर्जा दर्शवते.

10, पिढीअंतर्गत गतिशीलतेचे उदाहरण काय?

उत्तर – लिपिक ते IFS अधिकारी होणे हे पिढीअंतर्गत गतिशीलतेचे उदाहरण आहे.

11. सामाजिक स्तरीकरणाचे एक वैशिष्ट्य सांगा.

उत्तर – सामाजिक स्तरीकरण पिढ्यान्पिढ्या टिकून राहते.

12. “Caste” शब्दाची उत्पत्ती कशापासून झाली?

उत्तर – “Caste” हा शब्द स्पॅनिश “casta” पासून आला, ज्याचा अर्थ वंश/वर्ण.

13. वर्गाचे एक वैशिष्ट्य कोणते?

उत्तर – वर्गात संपत्ती आणि उत्पन्न महत्त्वाचे आहे.

14. लिंगभेदाचे एक परिणाम काय?

उत्तर – पुरुषसत्तेमुळे महिलांचे शोषण होते.

15. ऊर्ध्व गतिशीलता म्हणजे काय?

उत्तर – खालच्या स्तरातून वरच्या स्तरात जाणे म्हणजे ऊर्ध्व गतिशीलता.

दीर्घ प्रश्न

1. सामाजिक स्तरीकरणाची व्याख्या काय आणि त्याचे स्वरूप कसे आहे?

उत्तर – सामाजिक स्तरीकरण म्हणजे समाजातील व्यक्ती किंवा समूहांना उच्च-कनिष्ठ स्तरात विभागणे, जे सामाजिक विषमता दर्शवते. हे सामाजिक नीती, परंपरा आणि आर्थिक-राजकीय संस्थांवर अवलंबून असते. ऑक्सफर्ड डिक्शनरीनुसार, हे समाजाचे सामाजिक स्थानावर आधारित विभाजन आहे.

2. बंदिस्त आणि मुक्त स्तरीकरणात काय फरक आहे?

उत्तर – बंदिस्त स्तरीकरणात व्यक्तीला स्तर बदलण्याचे स्वातंत्र्य नसते, उदा., जातीव्यवस्था, जिथे जन्माने स्थान ठरते. मुक्त स्तरीकरणात गतिशीलतेला वाव असतो, उदा., वर्ग व्यवस्था, जिथे सत्ता आणि संपत्तीवर आधारित बदल शक्य आहे. यामुळे बंदिस्त व्यवस्था कठोर, तर मुक्त व्यवस्था लवचिक मानली जाते.

3. जाती व्यवस्थेची तीन वैशिष्ट्ये कोणती?

उत्तर – जाती व्यवस्थेत समाजाचे खंडात्मक विभाजन होते, जिथे जन्माने सदस्यत्व ठरते. “पवित्र-अपवित्र” संकल्पनेवर आधारित श्रेणीरचना असते, ज्यामुळे जातींमध्ये सामाजिक अंतर निर्माण होते. खानपान आणि व्यवसाय निवडीवर निर्बंध असतात, ज्यामुळे गतिशीलता अशक्य होते.

4. वर्ग व्यवस्थेचा समाजावर कसा परिणाम होतो?

उत्तर – वर्ग व्यवस्था आर्थिक दर्जावर आधारित असते, ज्यामुळे संपत्ती आणि उत्पन्नानुसार व्यक्तींचे स्थान ठरते. यात शिक्षण आणि व्यवसायामुळे गतिशीलता शक्य असते, ज्याने जीवनशैली आणि प्रतिष्ठा प्रभावित होते. परिणामी, समाजात उच्च, मध्यम आणि कनिष्ठ वर्ग निर्माण होतात, जे विषमता दर्शवतात.

5. लिंगभाव आणि लिंग यात काय फरक आहे?

उत्तर – लिंग हे स्त्री-पुरुषांमधील शारीरिक भेद दर्शवते, जसे जैविक फरक. लिंगभाव ही सामाजिक संकल्पना आहे, जी पुरुषत्व-स्रीत्वाच्या सामाजिक जडणघडणीशी आणि उतरंडीशी निगडित आहे. उदाहरणार्थ, पुरुषांना धैर्य तर स्त्रियांना प्रेमळपणा जोडला जातो, ज्यामुळे सामाजिक भेद वाढतो.

6. सामाजिक गतिशीलतेचे महत्त्व काय आहे?

उत्तर – सामाजिक गतिशीलता व्यक्ती किंवा समूहाला एका स्तरातून दुसऱ्या स्तरात जाण्याची संधी देते. यामुळे समाजात बदल आणि प्रगती शक्य होते, विशेषतः मुक्त व्यवस्थेत जिथे शिक्षण आणि कौशल्य महत्त्वाचे ठरते. बंदिस्त व्यवस्थेत ही शक्यता नसल्याने गतिशीलता सामाजिक लवचिकता दर्शवते.

7. पिअरे बोर्द्यू यांनी भांडवलाचे कोणते चार प्रकार सांगितले?

उत्तर – पिअरे बोर्द्यू यांनी आर्थिक (संपत्ती), सामाजिक (संपर्क), सांस्कृतिक (शिक्षण, कला), आणि प्रतीकात्मक (प्रतिष्ठा) असे चार भांडवल सांगितले. हे भांडवल उच्च वर्गाचे स्थान टिकवण्यास आणि सामाजिक उतरंडीला आधार देण्यास महत्त्वाचे आहेत. उदाहरणार्थ, शिक्षणाने सांस्कृतिक भांडवल वाढते, जे गतिशीलतेला प्रोत्साहन देते.

8. जाती व्यवस्था बंदिस्त का मानली जाते?

उत्तर – जाती व्यवस्था बंदिस्त मानली जाते कारण व्यक्तीचे स्थान जन्माने ठरते आणि बदलणे अशक्य असते. यात वंशपरंपरागत व्यवसाय आणि स्वजातीय विवाह बंधनकारक असतात, ज्यामुळे गतिशीलतेला वाव नाही. भारतातील वर्णव्यवस्था हे याचे ठळक उदाहरण आहे, जिथे सामाजिक अंतर कायम राहते.

9. लिंगभावाधारित स्तरीकरणाचे समाजावर काय परिणाम होतात?

उत्तर – लिंगभावाधारित स्तरीकरणामुळे पुरुषांना महिलांपेक्षा जास्त अधिकार आणि संधी मिळतात, ज्याने विषमता वाढते. पुरुषसत्तेमुळे महिलांचे शोषण होते, विशेषतः अर्थव्यवस्था, शिक्षण आणि कुटुंबात असमानता दिसते. यामुळे समाजात लिंगभेद स्पष्ट होतो आणि महिलांचे स्थान दुय्यम राहते.

10. आंतरपिढीय आणि पिढीअंतर्गत गतिशीलता यात काय फरक आहे?

उत्तर – आंतरपिढीय गतिशीलता पुढील पिढीचा आधीच्या पिढीपेक्षा बदललेला दर्जा दर्शवते, उदा., मुलांचे शिक्षणाने प्रगती. पिढीअंतर्गत गतिशीलता एकाच पिढीत व्यक्तीच्या स्थानात बदल दर्शवते, उदा., लिपिक ते अधिकारी. दोन्ही ऊर्ध्व किंवा अधोगामी असू शकतात, पण कालावधी आणि व्याप्तीत फरक आहे.