Important Questions Chapter 6 समाजशास्त्र Class 11 Samajshastra Maharashtra Board Marathi Medium

सामाजीकरण

लघु प्रश्न

1. सामाजीकरण म्हणजे काय?

उत्तर – व्यक्तीला सामाजिक अनुभवांतून सामाजिक बनवणारी प्रक्रिया म्हणजे सामाजीकरण.

2. प्राथमिक सामाजीकरण कोणत्या वयात होते?

उत्तर – प्राथमिक सामाजीकरण लहान वयात कुटुंबात होते.

3. दुय्यम सामाजीकरणाचे उदाहरण द्या.

उत्तर – शाळेत शिस्त शिकणे हे दुय्यम सामाजीकरणाचे उदाहरण आहे.

4. कुटुंब सामाजीकरणाचे कोणते साधन आहे?

उत्तर – कुटुंब हे प्राथमिक सामाजीकरणाचे साधन आहे.

5. जॉर्ज हर्बट मीड यांनी ‘स्व’ च्या निर्मितीच्या कोणत्या अवस्था सांगितल्या?

उत्तर – अनुकरण, प्ले स्टेज आणि गेम स्टेज या ‘स्व’ च्या निर्मितीच्या अवस्था आहेत.

6. Significant Others म्हणजे काय?

उत्तर – ‘स्व’ च्या विकासात महत्त्वाच्या असणाऱ्या व्यक्तींना Significant Others म्हणतात.

7. शाळा कोणत्या प्रकारचे सामाजीकरण करते?

उत्तर – शाळा दुय्यम सामाजीकरण करते.

8. प्रसारमाध्यमांचा मुलांवर काय परिणाम होतो?

उत्तर – प्रसारमाध्यमे मुलांवर सकारात्मक आणि नकारात्मक प्रभाव टाकतात.

9. पुनर्सामाजीकरण म्हणजे काय?

उत्तर – जुने वर्तन सोडून नवीन आत्मसात करण्याच्या प्रक्रियेला पुनर्सामाजीकरण म्हणतात.

10. कोणत्या साधनातून मैत्री शिकली जाते?

उत्तर – समवयस्कांच्या समूहातून मैत्री शिकली जाते.

11. तुरुंग हे कोणत्या प्रक्रियेचे उदाहरण आहे?

उत्तर – तुरुंग हे पुनर्सामाजीकरणाचे उदाहरण आहे.

12. सामाजीकरणाची प्रक्रिया कधी संपते?

उत्तर – सामाजीकरणाची प्रक्रिया मृत्यूपर्यंत चालते.

13. शेजारी सामाजीकरणात काय शिकवतात?

उत्तर – शेजारी सामाजिक संबंध आणि संस्कृती शिकवतात.

14. कामाच्या जागेचे सामाजीकरणात काय योगदान आहे?

उत्तर – कामाच्या जागेत नवीन कौशल्ये आणि भूमिका शिकवल्या जातात.

15. रिअ‍ॅलिटी शो मुलांवर कसा प्रभाव टाकतात?

उत्तर – रिअ‍ॅलिटी शो मुलांमध्ये हिंसा आणि दादागिरी सामान्य करतात.

दीर्घ प्रश्न

1. सामाजीकरणाचा अर्थ स्पष्ट करा.

उत्तर – सामाजीकरण ही अशी प्रक्रिया आहे ज्याद्वारे व्यक्ती सामाजिक अनुभवांतून समाजाचा भाग बनते. ती व्यक्तीला समाजातील मूल्ये, नियम आणि वर्तन शिकवते आणि व्यक्तिमत्त्वाचा विकास करते. उदाहरणार्थ, प्रामाणिक लाकूडतोड्याच्या गोष्टीतून प्रामाणिकपणाचे महत्त्व समजते.

2. प्राथमिक आणि दुय्यम सामाजीकरणात काय फरक आहे?

उत्तर – प्राथमिक सामाजीकरण लहान वयात कुटुंबात होते, जिथे मूलभूत मूल्ये आणि भाषा शिकली जाते. दुय्यम सामाजीकरण आयुष्यभर शाळा, कामाच्या जागेसारख्या माध्यमांतून चालते, जिथे शिस्त आणि स्पर्धा शिकली जाते. दोन्ही प्रक्रिया व्यक्तीला समाजाशी जोडतात.

3. जॉर्ज हर्बट मीड यांच्या ‘स्व’ च्या निर्मितीच्या अवस्था समजावून सांगा.

उत्तर – मीड यांनी ‘स्व’ ची निर्मिती तीन अवस्थांतून होते असे सांगितले: अनुकरण (मुले मोठ्यांचे कॉपी करतात), प्ले स्टेज (भूमिका घेऊन खेळतात) आणि गेम स्टेज (इतरांच्या अपेक्षांनुसार वर्तन करतात). या अवस्थांतून व्यक्तीचा सामाजिक ‘स्व’ विकसित होतो. उदाहरणार्थ, मूल आई-बाबा बनून खेळते.

4. कुटुंब सामाजीकरणाचे मुख्य साधन का आहे?

उत्तर – कुटुंब हे प्राथमिक सामाजीकरणाचे साधन आहे कारण ते मुलाला भाषा, मूल्ये आणि वर्तन शिकवते. पालक सकारात्मक (कौतुक) आणि नकारात्मक (शिक्षा) पद्धतीने मुलाला समाजमान्य वर्तन शिकवतात. संयुक्त कुटुंबात आजी-आजोबांचाही प्रभाव असतो.

5. प्रसारमाध्यमांचा सामाजीकरणावर कसा प्रभाव पडतो?

उत्तर – प्रसारमाध्यमे (टीव्ही, इंटरनेट) मुलांवर लहान वयात प्रभाव टाकतात आणि मूल्ये रुजवतात. रिअॅलिटी शोमुळे हिंसा आणि दादागिरी सामान्य वाटते, तर जाहिराती जागरूकता वाढवतात. मात्र, जास्त वापरामुळे कुटुंबापासून दुरावण्याचा धोका असतो.

6. पुनर्सामाजीकरणाची प्रक्रिया कशी कार्य करते?

उत्तर – पुनर्सामाजीकरणात व्यक्ती जुने वर्तन सोडून नवीन आत्मसात करते, जसे तुरुंगात कैदी नवीन नियम शिकतात. ही प्रक्रिया नवीन परिस्थितीशी जुळवून घेण्यासाठी असते आणि ती तीव्र असू शकते. उदाहरणार्थ, नवीन व्यवसायात कौशल्ये शिकणे सोपे असते.

7. शाळा सामाजीकरणात कशी मदत करते?

उत्तर – शाळा दुय्यम सामाजीकरणाचे साधन आहे, जिथे शिस्त, स्पर्धा आणि सांघिक भावना शिकवली जाते. औपचारिक शिक्षणाबरोबरच अप्रत्यक्ष अभ्यासक्रमातून व्यवस्थेचा स्वीकार शिकवला जातो. उदाहरणार्थ, ग्रेड आणि बक्षिसे प्रोत्साहन देतात.

8. समवयस्कांचा समूह सामाजीकरणात काय भूमिका बजावतो?

उत्तर – समवयस्कांचा समूह मित्रांद्वारे वर्तनावर प्रभाव टाकतो आणि मैत्रीसारखी मूल्ये शिकवतो. यात हसणे किंवा नापसंत करणे यासारखे अनौपचारिक निकष असतात. उदाहरणार्थ, कपड्यांची निवड मित्रांच्या प्रभावाने ठरते.

9. शेजारी सामाजीकरणात कसे योगदान देतात?

उत्तर – शेजारी भौगोलिक समुदायाद्वारे सामाजिक संबंध वाढवतात आणि संस्कृती शिकवतात. लहान मुले शेजाऱ्यांमुळे कुटुंबाबाहेरील प्रौढांचा प्रभाव अनुभवतात. सांस्कृतिक समारंभ आणि खेळातून हे शिकणे होते.

10. कामाच्या जागेचे सामाजीकरणात काय महत्त्व आहे?

उत्तर – कामाची जागा प्रौढांचे सामाजीकरण करते, जिथे नवीन कौशल्ये आणि भूमिका शिकल्या जातात. विविध पार्श्वभूमीच्या लोकांशी संपर्कातून ज्ञान वाढते. हे आयुष्यभर चालणाऱ्या प्रक्रियेचा भाग आहे.