सामाजिक संस्था
लघु प्रश्न
1. सामाजिक संस्था म्हणजे काय?
उत्तर: सामाजिक संस्था म्हणजे समाजाच्या गरजा पूर्ण करणारी स्थिर वर्तन नमुन्यांची व्यवस्था (System) आहे.
2. कुटुंबाचे मुख्य कार्य काय आहे?
उत्तर: कुटुंबाचे मुख्य कार्य समाजीकरण (Socialization) आणि भावनिक सुरक्षा (Emotional Security) प्रदान करणे आहे.
3. एकपत्नी विवाह (Monogamy) म्हणजे काय?
उत्तर: एकपत्नी विवाह म्हणजे एकाच वेळी एकच जोडीदार असणे.
4. औद्योगिक क्रांतीने (Industrial Revolution) कोणता बदल घडवला?
उत्तर: औद्योगिक क्रांतीने कारखाने (Factories) आणि मोठ्या प्रमाणात उत्पादन (Mass Production) सुरू केले.
5, औपचारिक शिक्षण (Formal Education) कसे असते?
उत्तर: औपचारिक शिक्षण ठराविक अभ्यासक्रमासह (Curriculum) शाळांद्वारे दिले जाते.
6. मातृसत्ताक कुटुंबात (Matriarchal Family) अधिकार कोणाकडे असतो?
उत्तर: मातृसत्ताक कुटुंबात अधिकार मातेकडे असतो.
7. अंतर्गत विवाह (Endogamy) म्हणजे काय?
उत्तर: अंतर्गत विवाह म्हणजे आपल्या गटातच (जसे जात) विवाह करणे.
8. माहिती क्रांती (Information Revolution) ची वैशिष्ट्ये काय आहेत?
उत्तर: माहिती क्रांतीत वस्तूंऐवजी कल्पना (Ideas) आणि साक्षरता कौशल्ये (Literacy Skills) महत्त्वाची आहेत.
9. संयुक्त कुटुंब (Joint Family) कसे असते?
उत्तर: संयुक्त कुटुंबात दोन किंवा अधिक पिढ्या एकत्र राहतात.
10. सहवास (Cohabitation) म्हणजे काय?
उत्तर: सहवास म्हणजे अविवाहित जोडप्यांचे एकत्र राहणे.
11. कृषी क्रांती (Agricultural Revolution) ने काय साधले?
उत्तर: कृषी क्रांतीने अन्न उत्पादन (Food Production) आणि स्थायी वस्ती (Permanent Settlement) वाढवली.
12. शिक्षणाचे सामाजिक कार्य काय आहे?
उत्तर: शिक्षण सामाजिक मूल्ये (Values) आणि कौशल्ये (Skills) शिकवते.
13. पितृसत्ताक कुटुंबात (Patriarchal Family) वंश कसा चालतो?
उत्तर: पितृसत्ताक कुटुंबात वंश पित्याच्या रेषेने (Patrilineal) चालतो.
14. बहुपत्नीत्व (Polygyny) म्हणजे काय?
उत्तर: बहुपत्नीत्व म्हणजे एक पुरुष एकापेक्षा जास्त पत्नींसोबत विवाह करतो.
15. गैर-औपचारिक शिक्षण (Non-formal Education) कसे असते?
उत्तर: गैर-औपचारिक शिक्षण औपचारिक व्यवस्थेबाहेर लवचिक पद्धतीने दिले जाते.
दीर्घ प्रश्न
1. सामाजिक संस्थांचे वैशिष्ट्ये काय आहेत?
उत्तर: सामाजिक संस्था ही स्थिर वर्तन नमुने (Stable Patterns of Behaviour) असतात जी समाजाच्या प्राथमिक गरजा (Primary Needs) पूर्ण करतात. त्या सामूहिक कृतींवर (Collective Activities) अवलंबून असतात आणि नियमांचे जाळे (Normative Structure) तयार करतात. यामुळे त्या व्यक्तींचे वर्तन सुविधाजनक (Facilitate) आणि नियंत्रित (Regulate) करतात.
2. कुटुंबाला समाजाचा आधारस्तंभ का म्हणतात?
उत्तर: कुटुंब समाजाचा आधारस्तंभ मानले जाते कारण ते समाजीकरण (Socialization) आणि भावनिक सुरक्षा (Emotional Security) देते. ते मुलांचे संगोपन (Upbringing) करते आणि सामाजिक ओळख (Social Identity) प्रदान करते. दस्तऐवजात नमूद आहे की कुटुंबाशिवाय समाजाची कल्पना करणे कठीण आहे.
3. विवाहाचे प्रकार कोणते आहेत?
उत्तर: विवाहाचे प्रकार जोडीदारांच्या संख्येनुसार एकपत्नी (Monogamy) आणि बहुपत्नी (Polygamy) असे आहेत, ज्यात बहुपती (Polyandry) आणि बहुपत्नीत्व (Polygyny) यांचा समावेश होतो. नियमांनुसार अंतर्गत विवाह (Endogamy) आणि बहिर्गत विवाह (Exogamy) असे विभागले जातात. याशिवाय उच्चविवाह (Hypergamy) आणि नीचविवाह (Hypogamy) हे सामाजिक दर्जावर आधारित आहेत.
4. औद्योगिक क्रांतीने (Industrial Revolution) समाजावर कसा परिणाम केला?
उत्तर: औद्योगिक क्रांतीने स्टीम इंजिन (Steam Engine) आणि कारखान्यांद्वारे (Factories) उत्पादनात क्रांती घडवली, ज्यामुळे शहरीकरण (Urbanization) वाढले. याने श्रमविभागणी (Division of Labour) आणि मोठ्या प्रमाणात उत्पादन (Mass Production) सुरू केले, पण असमानता (Inequalities) देखील वाढली. श्रम सुधारणा (Labour Reforms) आणि जीवनमान सुधारले, तरीही काहींना गरीबीचा सामना करावा लागला.
5. माहिती क्रांती (Information Revolution) ची वैशिष्ट्ये काय आहेत?
उत्तर: माहिती क्रांतीत संगणक तंत्रज्ञानामुळे (Computer Technology) वस्तूंऐवजी कल्पनांचे (Ideas) उत्पादन वाढले. याने साक्षरता कौशल्यांना (Literacy Skills) महत्त्व दिले आणि कामाचे विकेंद्रीकरण (Decentralization) शक्य केले, जसे की लॅपटॉपद्वारे (Laptops) कुठूनही काम. सेवा क्षेत्र (Service Sector) वाढले आणि नवीन व्यावसायिक संधी निर्माण झाल्या.
6. कुटुंबाची कार्ये (Functions of Family) कोणती आहेत?
उत्तर: कुटुंब समाजीकरण (Socialization) करते, मुलांना मूल्ये (Values) शिकवते आणि लैंगिक नियमन (Regulation of Sexual Activity) करते. ते भावनिक (Emotional) आणि आर्थिक स्थिरता (Economic Stability) देते आणि सामाजिक ओळख (Social Identity) प्रदान करते. हे कार्य कुटुंबाला समाजाचा आधार बनवतात, जसे दस्तऐवजात नमूद आहे.
7. शिक्षणाचे महत्त्व काय आहे?
उत्तर: शिक्षण सामाजिक मूल्ये (Values) आणि नियम (Rules) शिकवते, व्यक्तीला आत्मसंयम (Self-discipline) शिकवते. ते आधुनिक अर्थव्यवस्थेसाठी विशेष कौशल्ये (Skills) देते आणि वैयक्तिक यशाला (Achievement) प्रोत्साहन देते. समाजात एकता (Unity) आणि गुणवत्तेची (Meritocracy) किंमत वाढवण्याचे कार्य शिक्षण करते.
8. मातृसत्ताक (Matriarchal) आणि पितृसत्ताक (Patriarchal) कुटुंबात काय फरक आहे?
उत्तर: मातृसत्ताक कुटुंबात अधिकार मातेकडे असतो, वंश मातृवंशीय (Matrilineal) आणि निवास मातृगृहीय (Matrilocal) असतो. पितृसत्ताक कुटुंबात अधिकार पित्याकडे, वंश पितृवंशीय (Patrilineal) आणि निवास पितृगृहीय (Patrilocal) असतो. भारतात खासी जमाती मातृसत्ताक तर बहुतेक कुटुंबे पितृसत्ताक आहेत.
9. सहवास (Cohabitation) म्हणजे काय आणि तो कसा वाढत आहे?
उत्तर: सहवास म्हणजे अविवाहित जोडप्यांचे एकत्र राहणे (Live-in Relations), जे लग्नाला पर्याय ठरते. युरोप आणि भारतातील शहरी भागात तरुण पिढी आणि समलैंगिक जोडपी (Same-sex Couples) यात वाढत आहेत. दस्तऐवजात नमूद आहे की हे आधुनिक जीवनशैलीचे प्रतिबिंब आहे.
10. शिक्षण सामाजिक असमानता (Social Inequalities) कशी वाढवते?
उत्तर: शिक्षण असमानता वाढवते कारण ते उच्च वर्गाचे वर्चस्व (Domination) टिकवते, असे Bourdieu म्हणतात. शाळा गरीब विद्यार्थ्यांना साधी कामे (Repetitive Tasks) आणि श्रीमंतांना स्वतंत्र विचार (Independent Thinking) शिकवतात. यामुळे सामाजिक आणि लिंगभेद (Gender Differences) कायम राहतात, जसे दस्तऐवजात दिसते.
Leave a Reply