Important Questions Chapter 3 समाजशास्त्र Class 11 Samajshastra Maharashtra Board Marathi Medium

समाजशास्त्रातील मुलभूत संकल्पना

लघु प्रश्न

1. समाज म्हणजे काय?

उत्तर – समाज हा सामाजिक संबंधांचा संगठन आहे.

2. अरस्तूने मानवाला काय म्हणून संबोधले?

उत्तर – अरस्तूने मानवाला social animal (सोशल अॅनिमल) म्हणून संबोधले.

3. समुदायाला काय आवश्यक आहे?

उत्तर – समुदायाला विशिष्ट क्षेत्र आणि we feeling (वी फीलिंग) आवश्यक आहे.

4. सामाजिक समूहाची किमान संख्या किती असते?

उत्तर – सामाजिक समूहाला किमान दोन व्यक्ती असतात.

5. प्राथमिक समूहाचे उदाहरण काय?

उत्तर – कुटुंब हे प्राथमिक समूहाचे उदाहरण आहे.

6. दुय्यम समूहाचे वैशिष्ट्य काय आहे?

उत्तर – दुय्यम समूहात औपचारिक आणि अप्रत्यक्ष संबंध असतात.

7. सामाजिक दर्जा म्हणजे काय?

उत्तर – सामाजिक दर्जा म्हणजे व्यक्तीचे समाजातील स्थान आहे.

8. अर्जित दर्जाचे उदाहरण काय?

उत्तर – डॉक्टर बनणे हे अर्जित दर्जाचे उदाहरण आहे.

9. भूमिका म्हणजे काय?

उत्तर – भूमिका म्हणजे दर्जाशी संबंधित अपेक्षित वर्तन आहे.

10. लोकरूढी म्हणजे काय?

उत्तर – लोकरूढी म्हणजे रोजच्या वर्तनाचे मान्य मार्ग आहेत, उदा., हाताने जेवणे.

11. लोकनीती आणि लोकरूढी यात काय फरक आहे?

उत्तर – लोकनीती कठोर आणि समाजाच्या कल्याणासाठी असते, तर लोकरूढी साधी असते.

12. कायदा कोणाला लागू होतो?

उत्तर – कायदा सर्वांना बंधनकारक असतो.

13. संदर्भ गट म्हणजे काय?

उत्तर – संदर्भ गट म्हणजे व्यक्ती स्वतःची तुलना ज्याच्याशी करते तो समूह.

14. समाज गतिशील का असतो?

उत्तर – समाज गतिशील असतो कारण तो सतत बदलतो.

15. सहकार्य समाजासाठी का महत्त्वाचे आहे?

उत्तर – सहकार्य समाजाच्या अस्तित्वासाठी मूलभूत आहे.

दीर्घ प्रश्न

1. समाजाची वैशिष्ट्ये काय आहेत?

उत्तर –

• समाजात likeness (समानता) असते जिथे लोकांच्या गरजा, मूल्ये आणि ध्येयांमध्ये साम्य असते, उदा., एकच भाषा बोलणे; आणि difference (भिन्नता) असते जिथे लिंग, वय, बुद्धिमत्तेत फरक असतो.
• Interdependence (परस्परावलंबन) आणि co-operation (सहकार्य) यामुळे व्यक्ती एकमेकांवर अवलंबून राहतात आणि एकत्र काम करतात, जसे कुटुंबात किंवा गावात दिसते.
• समाज dynamic (गतिशील) आहे म्हणून तो सतत बदलतो, उदा., नवीन तंत्रज्ञान स्वीकारणे; आणि normative (नियमात्मक) आहे म्हणून norms (नॉर्म्स) वर्तन नियंत्रित करतात.

2. समुदाय आणि समाज यात काय फरक आहे?

उत्तर –

• समुदाय हा विशिष्ट क्षेत्रात राहणारा समूह आहे ज्याला locality (लोकॅलिटी) आणि community sentiment (कम्युनिटी सेंटिमेंट) म्हणजे “आम्ही” भावना आवश्यक आहे, उदा., गावात राहणारे लोक.
• समाज हा सामाजिक संबंधांचा व्यापक संगठन आहे जो क्षेत्रापुरता मर्यादित नसतो आणि co-operation (सहकार्य) आणि norms (नॉर्म्स) यावर आधारित असतो, उदा., देश.
• समुदायात भावनिक जवळीक आणि स्थानिक एकता असते, तर समाजात औपचारिकता आणि गतिशीलता जास्त असते.

3. प्राथमिक समूहाची वैशिष्ट्ये काय आहेत?

उत्तर –

• प्राथमिक समूहात physical proximity (फिजिकल प्रॉक्सिमिटी) आणि face-to-face relationship (फेस-टू-फेस रिलेशनशिप) असते, ज्यामुळे सदस्यांमध्ये थेट संवाद आणि जवळीक वाढते, उदा., कुटुंब.
• यात smallness (लहानपणा) आणि permanence (स्थायित्व) असते; तो लहान असतो आणि संबंध दीर्घकाळ टिकतात, जसे मित्रांचा गट किंवा कुटुंबातील बंध.
• नियंत्रण informal (इन्फॉर्मल) असते आणि similar goals (समान ध्येये) असतात, ज्यामुळे भावनिक बंध मजबूत होतात आणि संबंध स्वतःच उद्दिष्ट बनतात.

4. दुय्यम समूह प्राथमिक समूहापेक्षा कसा वेगळा आहे?

उत्तर –

• दुय्यम समूह large size (लार्ज साइज) असतो आणि त्यात indirect relations (इंडायरेक्ट रिलेशन्स) असतात, जिथे संवाद email (ईमेल) किंवा फोनद्वारे होतो, उदा., nation (नेशन).
• यात impersonal relations (इम्पर्सनल रिलेशन्स) आणि formal relations (फॉर्मल रिलेशन्स) असतात, तर प्राथमिक समूहात थेट, भावनिक आणि अनौपचारिक संबंध असतात, उदा., कुटुंब.
• दुय्यम समूह deliberately established (डिलिबरेटली इस्टॅब्लिश्ड) आणि उद्दिष्ट-केंद्रित असतो, उदा., trade union (ट्रेड युनियन), तर प्राथमिक समूहात संबंध स्वतःच महत्त्वाचे असतात.

5. सामाजिक दर्जाचे प्रकार कोणते आणि ते कसे वेगळे आहेत?

उत्तर –

• सामाजिक दर्जाचे दोन प्रकार आहेत: ascribed status (अस्क्राइब्ड स्टेटस) जो जन्मावर आधारित असतो, उदा., लिंग, जात; आणि achieved status (अचिव्ह्ड स्टेटस) जो प्रयत्नांवर आधारित असतो, उदा., डॉक्टर.
• Ascribed status (अस्क्राइब्ड स्टेटस) स्थिर आणि जैविक घटकांवर अवलंबून असते, जसे वय किंवा कुटुंब, तर achieved status (अचिव्ह्ड स्टेटस) गतिशील आणि कौशल्यावर आधारित असते.
• आधुनिक समाजात achieved status (अचिव्ह्ड स्टेटस) ला जास्त महत्त्व आहे कारण तो व्यक्तीच्या मेहनतीवर अवलंबून असतो, उदा., खेळाडू बनणे.

6. भूमिका संघर्ष म्हणजे काय आणि त्याचे उदाहरण काय?

उत्तर –

• Role conflict (रोल कॉन्फ्लिक्ट) म्हणजे जेव्हा व्यक्तीला दोन किंवा अधिक परस्परविरोधी भूमिकांच्या मागण्या पूर्ण कराव्या लागतात, तेव्हा निर्माण होणारा तणाव किंवा गोंधळ.
• उदाहरण: एक कामकरी महिला ज्याला ऑफिसचे काम आणि घरातील जबाबदाऱ्या एकाच वेळी सांभाळाव्या लागतात, तिला role conflict (रोल कॉन्फ्लिक्ट) चा अनुभव येतो.
• हा संघर्ष सामाजिक जीवनात सामान्य आहे कारण व्यक्ती एकाच वेळी अनेक भूमिका पार पाडते, ज्या कधी कधी एकमेकांशी सुसंगत नसतात.

7. सामाजिक नियमनाचे प्रकार कोणते आहेत?

उत्तर –

• सामाजिक नियमनाचे तीन प्रकार आहेत: folkways (फोकवेज) म्हणजे रोजच्या साध्या वर्तनाचे मार्ग, उदा., हाताने जेवणे; आणि mores (मोअर्स) म्हणजे समाजाच्या कल्याणासाठी कठोर नियम, उदा., विवाहापूर्वी संबंध निषिद्ध.
• Law (लॉ) हा सर्वांना बंधनकारक आणि लिखित नियम आहे, उदा., हिंदू विवाह कायदा, 1955, जो समाजाला सुव्यवस्था आणि शिस्त देतो.
• Folkways (फोकवेज) लवचिक असतात, mores (मोअर्स) कठोर आणि नैतिक असतात, तर law (लॉ) कायदेशीर बंधन घालतो आणि सर्वांना लागू होतो.

8. संदर्भ गट म्हणजे काय आणि त्याचे महत्त्व काय?

उत्तर –

• Reference group (रेफरन्स ग्रुप) म्हणजे व्यक्ती स्वतःचे वर्तन, मूल्ये आणि गुण ठरविण्यासाठी ज्या गटाशी तुलना करते, उदा., विद्यार्थी त्याच्या मित्रांच्या गटाशी तुलना करून चांगले गुण मिळवण्याचा प्रयत्न करतो.
• याचे दोन प्रकार आहेत: informal (इन्फॉर्मल) जसे कुटुंब किंवा मित्र, आणि formal (फॉर्मल) जसे labor unions (लेबर युनियन्स), जे विशिष्ट उद्दिष्टांसाठी असतात.
• हे गट व्यक्तीला सामाजिक नियम समजण्यास, स्वतःला सुधारण्यास आणि योग्य दिशेने प्रगती करण्यास मदत करतात, म्हणून त्यांचे महत्त्व आहे.

9. ऐच्छिक आणि अनैच्छिक समूहात काय फरक आहे?

उत्तर –

• Voluntary group (व्हॉलंटरी ग्रुप) हा व्यक्तीच्या निवडीवर आधारित असतो, उदा., political parties (पॉलिटिकल पार्टिज), जिथे व्यक्ती स्वेच्छेने सामील होऊ किंवा सोडू शकते.
• Involuntary group (इनव्हॉलंटरी ग्रुप) जन्मावर किंवा बंधनावर आधारित असतो, उदा., caste (कास्ट) किंवा family (फॅमिली), जिथे व्यक्तीला निवड नसते आणि सोडणे कठीण असते.
• ऐच्छिक समूहात स्वातंत्र्य आणि लवचिकता असते, तर अनैच्छिक समूहात बंधने आणि कायमस्वरूपी सदस्यत्व असते.

10. लहान आणि मोठ्या समूहांची वैशिष्ट्ये काय आहेत?

उत्तर –

• लहान समूह small group (स्मॉल ग्रुप) लहान आणि अनौपचारिक असतो, उदा., dyad (डायॅड) म्हणजे दोन व्यक्ती किंवा triad (ट्रायॅड) म्हणजे तीन व्यक्ती, जिथे थेट संवाद शक्य असतो.
• मोठा समूह large group (लार्ज ग्रुप) मोठा आणि औपचारिक असतो, उदा., nation (नेशन) किंवा race (रेस), जिथे थेट संवाद कठीण आणि नियम जास्त असतात.
• George Simmel (जॉर्ज सिमेल) म्हणाले की लहान समूहात वैयक्तिक जवळीक आणि खास गुणधर्म असतात, जे मोठ्या समूहात वाढल्यावर नाहीसे होतात.