Important Questions Chapter 2 समाजशास्त्र Class 11 Samajshastra Maharashtra Board Marathi Medium

1. Auguste Comte यांच्या Law of Three Stages चे वर्णन करा.

उत्तर – Auguste Comte यांनी Law of Three Stages मध्ये मानवी विचाराच्या तीन अवस्था सांगितल्या: Theological Stage मध्ये सर्व काही दैवी शक्तींवर (God) अवलंबून मानले जाते, Metaphysical Stage मध्ये अमूर्त शक्तींवर (abstract power) विश्वास ठेवला जातो, तर Positive Stage मध्ये निरीक्षण (observation) आणि तर्क (reason) यावर आधारित वैज्ञानिक दृष्टिकोन स्वीकारला जातो.

2. Harriet Martineau यांचे Sociology मधील योगदान स्पष्ट करा.

उत्तर – Harriet Martineau यांना पहिली महिला समाजशास्त्रज्ञ (first female sociologist) मानले जाते. त्यांनी Comte यांच्या ‘Cours de Philosophie Positive’ या पुस्तकाचे इंग्रजीत भाषांतर करून Comte ला जगभर प्रसिद्ध केले आणि ‘Society in America’ या पुस्तकातून सामाजिक पैलूंवर (political, religious, social) आणि महिलांच्या दुय्यम स्थानावर (secondary status) अभ्यास केला.

3. Emile Durkheim यांनी आत्महत्येला social fact का मानले?

उत्तर – Emile Durkheim यांनी आत्महत्येला social fact मानले कारण ती वैयक्तिक कमजोरी (personal weakness) नसून सामाजिक परिस्थितींमुळे (social circumstances) घडते. त्यांनी ‘Le Suicide’ या पुस्तकात सांगितले की सामाजिक एकीकरणाचा (social integration) अभाव, मूल्यांचा ऱ्हास (moral degeneration) आणि सामाजिक दबाव (social pressure) यामुळे आत्महत्या होतात. त्यांनी याचे चार प्रकार सांगितले: Egoistic, Anomic, Altruistic आणि Fatalistic.

4. Durkheim यांनी सांगितलेल्या Altruistic Suicide चे वर्णन करा.

उत्तर – Durkheim यांनी Altruistic Suicide ला परार्थवादी आत्महत्या असे संबोधले, जिथे व्यक्ती इतरांच्या भल्यासाठी स्वतःचा त्याग करते. ही आत्महत्या मूल्याधारित (value-oriented) असते आणि सामाजिक बांधिलकीतून घडते. उदा., जपानमधील Hara-kiri आणि भारतातील Sati प्रथा हे Altruistic Suicide चे प्रकार आहेत.

5. Karl Marx यांच्या Class Conflict सिद्धांताचे मुख्य मुद्दे कोणते?

उत्तर – Karl Marx यांच्या Class Conflict सिद्धांतानुसार समाजात नेहमी वर्गांमध्ये संघर्ष असतो, ज्याचा आधार आर्थिक घटक (economic factor) आहे. त्यांनी सांगितले की capitalists कामगारांचे शोषण (exploitation) करतात, ज्यामुळे alienation आणि pauperization वाढते आणि शेवटी हिंसक क्रांती (revolution) होऊन communist समाजाची निर्मिती होते.

6. William Du Bois यांचे Sociology मधील योगदान काय आहे?

उत्तर – William Du Bois हे पहिले African-American होते ज्यांना Harvard University मधून Ph.D. मिळाली. त्यांनी ‘The Philadelphia Negro’ (1899) या पुस्तकात African-American समुदायाचा अभ्यास करून race आणि racism वर संशोधन केले. त्यांनी Black साहित्य आणि कला (literature and art) ला प्रोत्साहन दिले आणि Black कामगारांच्या शोषणावर (economic exploitation) लिखाण केले.

7. G. S. Ghurye यांनी tribes च्या Hinduization प्रक्रियेचे कसे विश्लेषण केले?

उत्तर – G. S. Ghurye यांनी tribes च्या Hinduization प्रक्रियेत सांगितले की tribal deities (जसे की Ganesh, Kali, Shiva) ला Hinduism मध्ये स्थान मिळाले. त्यांनी सांगितले की tribes स्वेच्छेने Hindu समाजात सामील झाले आणि सांस्कृतिक एकतेचा (cultural unity) भाग बनले. उदा., Tana Bhagat, Vishnu Bhagwat यांनी tribal जीवनात Hindu मूल्ये रुजवली.

8. M. N. Srinivas यांनी Dominant Caste ची संकल्पना कशी मांडली?

उत्तर – M. N. Srinivas यांनी Dominant Caste ला अशी जात सांगितली जी संख्येने जास्त, आर्थिक आणि राजकीय शक्ती (economic and political power) असलेली आणि स्थानिक श्रेणीत उच्च स्थान (ritual status) असलेली असते. त्यांनी सहा वैशिष्ट्ये सांगितली, जसे की arable land, strength of numbers आणि Western education. उदा., कर्नाटकातील Lingayats आणि आंध्र प्रदेशातील Reddys ही Dominant Castes आहेत.

9. Iravati Karve यांनी Kinship Organization चा अभ्यास कसा केला?

उत्तर – Iravati Karve यांनी ‘Kinship Organization in India’ (1953) या पुस्तकात भारतातील kinship systems चे सूक्ष्म विश्लेषण (microanalysis) केले. त्यांनी kinship ला socio-cultural संकल्पना मानले आणि geographical (Northern, Central, Southern) आणि linguistic (Indo-European, Dravidian) क्षेत्रांनुसार वर्गीकरण केले. त्यांनी descent, inheritance, marriage आणि family patterns चा अभ्यास केला.

10. Sociology चा भारतातील विकास कसा झाला?

उत्तर – Sociology भारतात Britain मधून आले आणि 1919 मध्ये University of Bombay मध्ये Patrick Geddes यांच्या मार्गदर्शनाखाली स्वतंत्र विभाग सुरू झाला. G. S. Ghurye, M. N. Srinivas, Iravati Karve यांसारख्या समाजशास्त्रज्ञांनी caste, tribes आणि kinship वर संशोधन करून भारतीय Sociology ला मजबूत पाया दिला. 1952 मध्ये Ghurye यांनी ‘Indian Sociological Society’ ची स्थापना करून या शास्त्राला पुढे नेले.