राज्यशास्त्र Notes Class 11 Chapter 9 Rajyashastra Maharashtra Board Marathi Medium

१९४५ नंतरचे जग – I

परिचय

• पहिल्या महायुद्धानंतर (१९१८) ते दुसऱ्या महायुद्धाच्या सुरुवातीपर्यंत (१९३९) हा काळ आंतरराष्ट्रीय संबंधात बदलांचा होता.
• या काळात शांतता आणि सुव्यवस्था आणण्यासाठी राष्ट्रसंघाची स्थापना झाली, पण युरोपमधील संघर्ष थांबले नाहीत आणि दुसरे महायुद्ध झाले.
• दुसऱ्या महायुद्धानंतर जागतिक राजकारणात मोठे बदल झाले, ज्याचा परिणाम आजही दिसतो.
• या काळात शीतयुद्धाची सुरुवात झाली.

दुसऱ्या महायुद्धाचे परिणाम

1. युरोपकेंद्रित राजकारणाचा अंत

• १९ आणि २० व्या शतकात युरोप जगाचे केंद्र होते.
• दुसऱ्या महायुद्धात जर्मनी, फ्रान्स, इटली हरले आणि युनायटेड किंग्डम कमजोर झाले.
• अमेरिका आणि सोव्हिएट रशिया हे नवीन बलाढ्य देश म्हणून उदयास आले.
• यामुळे युरोपचे महत्त्व कमी झाले आणि जग युरोपकेंद्रित राहिले नाही.

2. युरोपची विभागणी

• सोव्हिएट रशियाने पूर्व युरोप ताब्यात घेतला.
• पश्चिम युरोप अमेरिका, फ्रान्स आणि युनायटेड किंग्डमच्या ताब्यात आला.
• जर्मनीच्या पराभवानंतर युरोप पूर्व आणि पश्चिम अशा दोन भागांत विभागला गेला.

3. विचारप्रणालीचे महत्त्व

• १९१७ च्या बोल्शेविक क्रांतीनंतर सोव्हिएट रशिया साम्यवादी देश बनला.
• पूर्व युरोपने साम्यवाद स्वीकारला, तर पश्चिम युरोपने भांडवलशाही स्वीकारली.
• यामुळे युरोपच्या विभागणीला विचारप्रणालीचे नवे रूप मिळाले.

4. संयुक्त राष्ट्रांची स्थापना

• १९४५ मध्ये संयुक्त राष्ट्रांची (UN) स्थापना झाली.
• शांतता आणि स्थैर्य राखणे हा याचा मुख्य उद्देश होता.
• राष्ट्रसंघाच्या जागी आता संयुक्त राष्ट्रे कार्य करणार होती.

5. आशियाचा उदय

• आशिया आणि आफ्रिकेत वसाहतवादाविरोधी लढे यशस्वी झाले.
• यातून अनेक देश स्वतंत्र झाले, उदा. भारत (१९४७).

संयुक्त राष्ट्रांच्या मुख्य शाखा

1. आमसभा

• सर्व सभासद देशांचे प्रतिनिधी असतात.
• धोरणे ठरवणे आणि चर्चा करणे हे काम करते.

2. सुरक्षा परिषद

• १५ सदस्य देश (५ कायम + १० अस्थायी).
• शांतता आणि सुरक्षितता राखण्याची जबाबदारी.

3. आर्थिक आणि सामाजिक परिषद

• आर्थिक, सामाजिक आणि पर्यावरणीय समस्यांवर काम करते.
• विकासाचे उद्दिष्ट साध्य करते.

4. विश्वस्त परिषद

• ११ विश्वस्त प्रदेशांना स्वशासन आणि स्वातंत्र्यासाठी मदत केली.
• १९९४ मध्ये सर्व प्रदेश स्वतंत्र झाले, म्हणून काम बंद झाले.

5. आंतरराष्ट्रीय न्यायालय

• संयुक्त राष्ट्रांची न्यायव्यवस्था.
• मुख्यालय: द हेग, नेदरलँड्स.

6. सचिवालय

• सरचिटणीस आणि कर्मचारी दैनंदिन काम पाहतात.
• सरचिटणीस हा मुख्य प्रशासकीय अधिकारी; ५ वर्षांसाठी नेमणूक.

संयुक्त राष्ट्रांची भूमिका

1. शांतता आणि सुव्यवस्था
संघर्ष थांबवणे आणि शांतता प्रस्थापित करणे.

2. मानवी हक्कांचे संरक्षण
१९४८ मध्ये मानवी हक्कांचा जाहीरनामा जाहीर केला.

3. मानवतावादी मदत
आपत्तींमध्ये आंतरराष्ट्रीय सहकार्य आणि मदत.

4. शाश्वत विकास
आर्थिक, सामाजिक आणि पर्यावरण संरक्षणाला प्रोत्साहन.

5. आंतरराष्ट्रीय कायदा
कायद्याचा विकास आणि पालन करणे.

शीतयुद्ध

काय आहे?
दुसऱ्या महायुद्धानंतर अमेरिका आणि सोव्हिएट रशिया यांच्यात तणाव निर्माण झाला.
याला शीतयुद्ध म्हणतात; प्रत्यक्ष युद्ध नाही, पण सतत तणाव होता.

शीतयुद्धाचे पैलू
1. राजकीय

• दोन्ही देशांनी आपल्या प्रभावाखालील प्रदेशावर नियंत्रण ठेवले.
• पूर्व युरोप: सोव्हिएट प्रभावाखाली (पोलंड, हंगेरी इ.).
• पश्चिम युरोप: अमेरिका प्रभावाखाली (फ्रान्स, इटली इ.).

2. विचारप्रणाली
पूर्व युरोपने साम्यवाद, पश्चिम युरोपने भांडवलशाही स्वीकारली.

3. आर्थिक

• पूर्व युरोप: सरकारी उद्योगांना महत्त्व (साम्यवादी अर्थव्यवस्था).
• पश्चिम युरोप: खासगी उद्योगांना महत्त्व (भांडवलशाही अर्थव्यवस्था).

4. सुरक्षा

• नाटो (NATO) (१९४९): पश्चिम युरोपचे संरक्षण.
• वॉर्सा करार (१९५५): पूर्व युरोपचे संरक्षण.

बर्लिनची विभागणी
जर्मनी आणि बर्लिन शहर पूर्व (सोव्हिएट) आणि पश्चिम (अमेरिका, UK, फ्रान्स) असे विभागले गेले.

शीतयुद्धाचे कालखंड

1. १९४५-१९४९/५० (सुरुवातीचा काळ)

• युरोपची विभागणी पूर्ण झाली.
• पोलादी पडदा: विन्स्टन चर्चिल यांनी १९४६ मध्ये युरोपच्या विभागणीचे वर्णन केले.

2. १९४९/५०-१९५९ (आशियातील शीतयुद्ध)

• १९४९: चीन साम्यवादी राष्ट्र झाले (माओ झेडाँग).
• १९५०-५३: कोरियन युद्ध (उत्तर व दक्षिण कोरियाची विभागणी).
• आशियात लष्करी गट तयार झाले: ANZUS, SEATO, CENTO.
• १९५३: स्टॅलिनच्या मृत्यूनंतर निकिता क्रुश्चेव्ह यांनी शांततामय सहजीवन धोरण मांडले.

आशिया आणि प्रादेशिकतावाद

१९४७: भारत स्वतंत्र झाला; पहिली आशियाई परिषद (दिल्ली).
१९५५: बांडुंग परिषद (इंडोनेशिया) – आशिया आणि आफ्रिकेची पहिली परिषद.
उद्देश: सहकार्य, सामाजिक-आर्थिक प्रश्नांची चर्चा, शांततेसाठी प्रयत्न.

प्रादेशिकतावाद म्हणजे काय?
एका क्षेत्रातील देश एकत्र येऊन संघटना बनवतात.
उदाहरण: EU, ASEAN, SAARC.

महत्त्वाच्या घटना
१९५१: युरोपीय कोळसा आणि पोलाद समूह (युरोपियन युनियनची सुरुवात).
१९५९: आयसेनहॉवर आणि क्रुश्चेव्ह यांची भेट (कॅम्प डेव्हिड).