राज्यशास्त्र Notes Class 11 Chapter 4 Rajyashastra Maharashtra Board Marathi Medium

संविधानिक शासन

मुख्य संकल्पना:

संविधान हे देशाच्या कारभाराचे मार्गदर्शन करणारा जिवंत दस्तऐवज आहे. हे नागरिकांचे हक्क, शासनाची रचना आणि मूल्ये यांचे संरक्षण करते. या प्रकरणात संविधान म्हणजे काय, त्याचे घटक, संविधानवाद आणि लोकशाही शासनाचे प्रकार यांचा अभ्यास केला आहे.

१. संविधान म्हणजे काय?

व्याख्या: संविधान हा देशाचा मूलभूत कायदा आहे जो शासनाचा कारभार कसा चालवावा हे ठरवतो. हा एक जिवंत दस्तऐवज आहे.
संविधानाचे तीन परस्परसंबंधी घटक:

1.नियमांचा संच:

• शासनाचे तीन विभाग (कायदेमंडळ, कार्यकारी मंडळ, न्यायमंडळ) यांची रचना, अधिकार आणि कर्तव्ये यांचे नियम.
• उदाहरण: अमेरिकेत अध्यक्षाचे अधिकार उल्लंघन झाल्यास पदच्युत करण्याची तरतूद.
• शासनावर मर्यादा घालते – काय करू शकते/नाही हे ठरवते.

2. अधिकारांचा संच:

• नागरिकांचे हक्क आणि कर्तव्ये नमूद करते.
• हक्कांचे संरक्षण करते (उदा. भारतीय संविधानातील मूलभूत हक्क).
• मर्यादा: हक्कांना बंधने असतात, संरक्षणासाठी न्यायमंडळ जबाबदार.

3. उद्दिष्टे व मूल्यांचा संच:

• संविधान निर्मितीमागील उद्देश स्पष्ट करते.
• उदाहरण: अमेरिकन संविधानात न्याय, शांतता, स्वातंत्र्याची उद्दिष्टे; भारतीय संविधानातही समान उद्दिष्टे.

संविधानाचे स्वरूप:

• लिखित: बहुतेक देशांत एकाच दस्तऐवजात (उदा. भारत, अमेरिका).
• अलिखित: काही देशांत परंपरा व संकेतांवर आधारित (उदा. युनायटेड किंग्डम).

२. संविधानवाद

व्याख्या: शासनाचे अधिकार मर्यादित असणे आणि संविधानाच्या चौकटीत काम करणे.
उगम:

• जॉन लॉक (सामाजिक करार सिद्धांत, १७वे शतक) – शासन चुकीचे वागल्यास बदलण्याचा अधिकार लोकांना.
• मॅग्नाकार्टा (१२१५) आणि बिल ऑफ राईट्स (१६८९) – राजावर बंधने.

आधुनिक संविधानवाद:

• अमेरिकन संविधानात प्रथम मांडला (बिल ऑफ राईट्स – पहिल्या १० दुरुस्त्या).
• उदाहरण: बोलण्याचे स्वातंत्र्य, वृत्तपत्र स्वातंत्र्यावर शासनाला बंधने.

भारतात:

• मूलभूत हक्कांवर शासनाला मर्यादा.
• केशवानंद भारती खटला (१९७३): संविधानाची मूळ संरचना बदलता येणार नाही (मूळ संरचना तत्त्व).

३. लोकशाही शासनाचे प्रकार

अ) संसदीय पद्धत:
वैशिष्ट्ये:

• राष्ट्रप्रमुख आणि शासनप्रमुख भिन्न.
• राष्ट्रप्रमुख: नामधारी (उदा. भारतात राष्ट्रपती, यु.के. मध्ये राजा/राणी).
• शासनप्रमुख: प्रधानमंत्री (वास्तविक सत्ता).
• संसदेत बहुमतावर शासन अवलंबून.
• उदाहरण: भारत, युनायटेड किंग्डम.
• संसद: दोन सभागृहे – लोकसभा व राज्यसभा (भारत); हाऊस ऑफ कॉमन्स व हाऊस ऑफ लॉर्ड्स (यु.के.).

प्रकार:

1. संविधानिक राजेशाही: नामधारी प्रमुख वंशपरंपरेने (उदा. यु.के.).
2. प्रजासत्ताक: नामधारी प्रमुख निवडून (उदा. भारत).

ब) अध्यक्षीय पद्धत:
वैशिष्ट्ये:

• राष्ट्रप्रमुख व शासनप्रमुख एकच – अध्यक्ष.
• लोकांकडून मर्यादित काळासाठी निवड.
• कायदेमंडळापासून स्वतंत्र.
• नकाराधिकार (veto power) – कायदे नाकारण्याचा अधिकार.
• उदाहरण: अमेरिका.
• संसद: काँग्रेस (हाऊस ऑफ रिप्रेझेंटेटिव्ह्ज, सिनेट).

क) संघराज्य पद्धत:
वैशिष्ट्ये:

• द्‌विस्तरीय शासन: केंद्रशासन आणि राज्यशासन.
• सत्तेचे औपचारिक विभाजन (संविधानात नमूद).
• उदाहरण: भारत (सातवे परिशिष्ट – केंद्रसूची, राज्यसूची, समवर्ती सूची).

प्रकार:

1. एकत्रीकरणातून आलेले: स्वतंत्र घटक एकत्र येऊन (उदा. अमेरिका).
2. एकत्र धरून ठेवणारे: केंद्रीय सत्तेचे विभाजन (उदा. भारत).

भारतीय संघराज्य:

केंद्राला अधिक अधिकार, म्हणून “संघराज्यसदृश संघराज्य” म्हणतात.

४. संविधानिक नैतिकता

• व्याख्या: संविधानाच्या भावनेचे पालन करणे आणि मूलभूत तत्त्वांचा आदर करणे.
• डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर: “संविधानिक नैतिकता ही नैसर्गिक भावना नाही, ती रुजवावी लागते.”

५. शोधा पाहू (उत्तरांसह)

भारतीय संविधानाने दिलेले मूलभूत हक्क:
समानतेचा हक्क, स्वातंत्र्याचा हक्क, शोषणाविरुद्ध हक्क, धार्मिक स्वातंत्र्य, सांस्कृतिक व शैक्षणिक हक्क, घटनात्मक उपायांचा हक्क.

आतापर्यंत भारतीय संविधानात किती दुरुस्त्या?:
९ एप्रिल २०२५ पर्यंत १०६ दुरुस्त्या.

सर्वांत अलीकडील दुरुस्ती:
१०६वी दुरुस्ती (२०२४) – जम्मू आणि काश्मीरच्या पुनर्गठनाशी संबंधित.

स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतरचे प्रधानमंत्री:
जवाहरलाल नेहरू (१९४७-१९६४), लाल बहादूर शास्त्री (१९६४-१९६६), इंदिरा गांधी (१९६६-१९७७, १९८०-१९८४), इत्यादी (तक्ता स्वतः तयार करा).